1530 YILINDA AMASYA-TOKAT-ÇORUM-SİVAS-TRABZON-MALATYA-SAMSUN ŞEHİR MERKEZLERİNDE MÜSLÜMAN VE HIRİSTİYAN NÜFUSU NEYDİ?

                                               Amasya-2022

1530 YILINDA AMASYA-TOKAT-ÇORUM-SİVAS-TRABZON-MALATYA-SAMSUN ŞEHİR MERKEZLERİNDE MÜSLÜMAN VE HIRİSTİYAN NÜFUSU NEYDİ?

Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü’nün yayınladığı “1574-1575 Defter-i Mufassal-ı Liva-i Sivas” isimli arşivlere dayanarak hazırlanan eserini  incelerken 1530 tarihinde şehirlerin nüfusu dikkatimi çekti. Merak edenler olabileceğini tahmin ederek sizinle paylaşmak istedim. 1530 yılında Anadolu Rum Eyaletine bağlı şehir ve kasabaların merkezlerindeki nüfusları hane olarak Şöyle:

Şehir:                                             Müslüman (Hane)               Hıristiyan (Hane)         TOPLAM

---------------------                        ------------------------                ---------------------     ---  -----------------

Tokat                                                     720                                           701                       1.421

Amasya                                               1.042                                          342                       1.384

Trabzon                                                  179                                         1.080                      1.259

Malatya                                                   919                                           185                      1.104

Merzifon                                                 786                                           302                     1.088

Sivas                                                        218                                          750                        968

Çorumlu                                                   878                                          14                         892

Erzincan                                                   326                                         382                        708

Divriği                                                      439                                         220                        659

Bayburt                                                     158                                        414                         572

Gerger                                                       257                                        166                         423

Darende                                                     359                                        45                           404

Behisni (Besni)                                          321                                         29                          350

Samsun                                                      289                                         56                           345

Karahisar-ı Şarki (Şebin Karahisar)            86                                         247                         333

Gümüş (Gümüşhacıköy)                            331                                         ----                         331

Kahta                                                          274                                         45                          319

İskilip                                                          303                                         ----                         303

Osmancık                                                    262                                         ----                         262

Ladik                                                           252                                        ---                           252

Kemah                                                           86                                        153                         239

Niksar                                                           191                                         39                         230

Zile                                                              226                                           ----                       226

Hısnı Mansur (Adıyaman)                          170                                         56                          226

Güründür Bazarı                                          113                                         97                          210

Sonisa (Taşova-Köy)                                   199                                      -------                        199

Cincife (Gökdere köy-Tokat)                      100                                         41                          141

Karahisar-ı Demirli (köy-Alaca)                   97                                         ----                          97

Turhal                                                            88                                            ----                      88

Ünye                                                              83                                           ----                       83

İspir                                                               ---                                             81                       81

Gedegera (Vezirköprü)                                  54                                            ---                       54

Karahisar-ı Behramşah (Saraykent)               46                                          -                           46

Meşhedabad (Boztepe-Zile)                          44                                             ----                    44

Yıldız (Yıldızeli)                                            41                                            --                        41

Erzurum                                              BOŞ HARABE                           BOŞ HARABE 

Erzurum şehrinin boş ve harabe olmasının sebebi uzun yıllar Osmanlı-Safevi mücadelesine sahne olmasıydı. Buradaki halkın bir kısmı İran’a giderken, bir kısmı da Anadolu’nun batısına göç etmişti. 

Saygılarımla 

Hamdullah Dedeoğlu

30.05.2020. 

* Bir hane ortalama beş nüfus olarak kabul edilmektedir.

ATATÜRK’E PUT DİYEN BURHAN İŞLEYEN DERHAL İSTİFA ETMELİDİR

SAYIN: DİYANET İŞLERİ BAŞKANI PROF. DR. ALİ ERBAŞ

ATATÜRK’E PUT DİYEN BURHAN İŞLEYEN DERHAL İSTİFA ETMELİDİR

Sayın Erbaş,

Sizin başkanlığını yaptığınız kurum bir özel şirket ya da bir şahsın tapulu malı değildir. Özellikle de başkan yardımcınız Burhan İşleyen adlı şahsın hiç değildir. Bu şahıs, kişisel görüşlerini kurumunuzdan istifa ederek açıklayabilir. Kendisiyle bu konuları sizin hakemliğinizde demokratik bir ortamda tartışmaya hazırım. Diyanet İşleri Başkanlığı, toplumda saygınlığı olan kurumların başında gelen bir kurumdur. Adı geçen şahıs, bu güzide kurumla bağdaşmamaktadır. Zira, Burhan İşleyen isimli kişi bu kurumun kurucusu hakkında bir bilgiye sahip olmadığı gibi, dini inancımızdan da bi haber olduğu anlaşılmaktadır. 

Sözlerinde,“Put” diye adlandırdığı kişi, ülkemizi işgalden kurtaran ve bağımsız bir devlet kuran liderimizdir. Bu arkadaş herhalde işgal altındaki Yunan bölgelerinde Camilere ne yapıldığını ya hiç okumamış ya da hiç duymamış anlaşılan. Emperyalistleri ve onların kiralık askerlerini denize döken bir kahramana “put” denilerek hakaret edilmesini siz doğru buluyor musunuz? Buna benzer sözleri işgalci İngilizler ve İngiliz sevenler ifade ediyordu. Bu arkadaş da bu ifadeleri herhalde onlardan ödünç almış görünüyor. Bugün yüz bin Camii’de ezanlarımız özgürce okunuyorsa, bunu başta Mustafa Kemal ve arkadaşlarına, gazilere ve şehitlerimize borçluyuz. Bu arkadaşın gazilerimize de şehitlerimize de saygısının olmadığı anlaşılmaktadır. 

Mustafa Kemal’e “put” diyen çevreler de bilinen çevrelerdir. Bu çevreler başından itibaren İngilizlerin yanında yer almış olan işbirlikçilerdi. Kendilerine taraftar toplamak için vatandaşlarımızın dini duygularını istismar eden FETÖ benzeri cemaat ve tarikatlerdi. Bu işbirlikçilikleri bugün de devam etrmektedir. Ayrıca Milli önderi, müşriklerin Kabe’deki putlarına benzetmesi de çok çirkin bir benzetmedir. Akademik ünvanı olan bir şahsa, bu yalan ve psikolojik savaş yöntemlerini tekrar etmesi yakışmamıştır. Bütün ülkelerde ülkenin kurucusunun heykelleri vardır. Bu o ülkelerin ortak değeridir. Mustafa kemal de ülkemizin ortak bir değeri ve sembolüdür. Kendisine kurtuluş savaşını ve ülkemizin işgalcilerden kurtarılması için verilen mücadeleyi bir akademisyen olarak incelemesini öneriyorum. Bunu ön yargısız yaptığında inanıyorum ki, düşüncelerinde yanıldığını anlayacaktır. Aynı şekilde, Hz. Muhammed’in hayatını ve mücadelesini de araştırmasını öneriyorum. Kanaatimce bu arkadaş, peygamber efendimizin verdiği mesajları da yanlış anlamış. 

Yaptığı görevler sırasında bazı eylemlerini beğenmemiş olabilirsiniz, ancak bu ülkenin ordusuna kırk yıl hizmet etmiş bir genel kurmay başkanına da vefatı sırasında ahlaken hakaret edilmeyeceğini de bilmediği görülmektedir.

Sayın Erbaş,

Bize göre, Başkan yardımcınız Burhan İşleyen, kurumun saygınlığına gölge düşürmüştür. Derhal görevinden istifa etmeli ve milli kahramanımız için kullandığı “put” ifadesinden dolayı da özür dilemelidir.

Selam ve Saygılarımla.

Hamdullah Dedeoğlu

30.05.2020.

*Bu yazı elektronik posta ile Diyanet İşleri Başkanı  Sayın Ali Erbaş'a da gönderilmiştir.

HANGİ DİN, HANGİ İSLAM?

HANGİ DİN, HANGİ İSLAM?

 Dinler toplumlar üzerinde hep etkili olmuştur. İnsanoğlu dini inançlardan manevi bir güç almıştır. Doğa olaylarını tanrının gücüne bağlamıştır. O nedenle, tanrı veya tanrıları memnun etmek için onlara kurbanlar, hediyeler sunmuşlardır. Tanrıya bağlılıklarını bildirmek amacıyla ibadet ederlerken eğilmişler, secde etmişlerdir. Semavi dinler olan, Musevilik, Hıristiyanlık ve Müslümanlık Sami ırkına mensup peygamberler tarafından tebliğ edilmişlerdir. Tek tanrı inancı ile birlikte, aynı zamanda toplumsal bir düzen de getirmişlerdir. Her dinin getirdiği bu toplumsal düzene ve uygulanan kuralların tümüne “Şeriat” denilmiştir. O nedenle, her dinin şeriatı ayrı ayrıdır. Musevi Şeriatı, Hıristiyan şeriatı, İslam Şeriatı gibi. Dinler değişmez. Şeriatler değişebilir. Çünkü, toplumlar değişmektedir, üretim şartları değişmektedir, üretim araçları ve teknoloji değişmektedir. İnsanlar genellikle din ile şeriatı aynılaştırır, bu doğru değildir. Şeriatler değişebilir, ancak dinlerin özü değişmez. Şeriatın anlamı kısaca hukuk demektir. İçine kanun, yasa, örf ve adetlerin tümünü alır.

 Semavi dinlerin hepsinde tek tanrı inancı ortaktır. Hak, adalet ve barış içinde yaşamak diğer ortak noktalardandır. Tanrıya ulaşmak için yapılan ibadetler farklılıklar gösterir. Ancak, tüm ibadetlerin amacı tanrıya yakarmak, dua etmek ve O’na yakınlaşmak içindir. Semavi dinlerin çıkış yeri ise, Ortadoğu ve Mezopotamya’dır. Tanrı tarafından bugüne kadar  toplam yüz yirmi dört bin peygamberin semavi dinleri tebliğ etmek için gönderildiği tarihi kaynaklarca belirtilmektedir.

 Dinlerin tek Tanrı inancı dışında birleştikleri diğer noktaları yukarıda belirtmiştik. Hak, adalet ve barış içinde yaşamak. O halde, dinler ve ona bağlı mezhep ve tarikatlar arasında çıkan savaşlara, çatışmalara ve katliamlara ne diyeceğiz? Bunun gerekçesi nedir ve neye dayanmaktadır?

 Bize göre, çıkar çatışmasından ve yöneticilerin hırslarından kaynaklanmaktadır. Bunun başka açıklaması yoktur. Zira her üç kutsal kitap da insanların öldürülmesini, savaş ve katliamları yasaklamıştır. Yani ne Tevrat da ne İncil de ne de Kur’an’ı Kerim’de meşru savunma dışında, saldırı ve şiddeti onaylayan bir tane ayet dahi yoktur. Ama maalesef, egemenler ve yönetici sınıflar bütün dinleri kendi çıkarları ve hırsları için kullanmışlardır. Bu bile dinlerin insanlar ve dolayısıyla toplumlar üzerindeki etkisini göstermektedir. Bunun nedenlerinden biri de insanların dinler hakkında yeterli bilgiye sahip olmamasından kaynaklanmaktadır. Onlar da bunu bildikleri için ruhban sınıfı (Din adamı) ile çıkarlarını birleştirmişler ve onlara da elde ettikleri kaynaklardan pay vermişlerdir. Yani, onları da sistemlerine dahil ederek aslında sus payı vermişlerdir. İşte o ruhban sınıfı aslında gerçeği bilmesine rağmen, bunu halka açıklamaktan kaçınmıştır.

 Bu sömürüye bir de kutsal kitapların ilk yazıldıkları dil ile öğrenilmsinin zorunlu gibi gösterilmesi eklenince amaca ulaşmak daha kolay olmaktadır. Örnekleyecek olursak, bir papazın Kilisede Alman vatandaşlara İncil’den Aramice veya Latince pasajlar okuduğunu ve dinleyenlerin de bu dili bilmediğini söylersek ne demek istediğimizi daha iyi anlatmış olacağız. Bunun sonucunda ruhban sınıfı dediğimiz din adamları toplum üzerinde manevi bir etkiye ve güce sahip olacaktır. İşte egemenler de bu ruhban sınıfına bunun için pay vermektedir. Aynı şey İslam ülkeleri için de geçerlidir. Hem de katmerli olarak yapılmaktadır. Avrupa ülkeleri Rönesans ve reform hareketlerinden sonra İncili kendi dillerine çevirmişler ve vatandaşlarına dini bildikleri ve anladıkları dilden öğretmeye başlamıştır. O nedenle, Avrupa ülkelerinde din adamlarının toplum üzerindeki etkileri sınırlıdır. Ancak, aynı şeyi İslam ülkeleri için söyleyemeyiz.  Bir iki ülkeyi saymazsak, İslam ülkelerinin tümünde din eğitimi Arapça ile yapılmaktadır. Dolayısıyla, insanlar üzerinde hem ruhban sınıfının hem de egemen sınıfın hakimiyeti katlanarak artmaktadır. Konunun bir diğer yönü de Arapça ile din eğitimi yapan ülkelerin bir süre sonra kendi dillerini ve kültürlerini unutarak, asimile olmasıdır. Çünkü Arapça ile başlayan din eğitimi daha sonra eğitim dili olmaktadır. Örnekleri de kuzey Afrika ülkeleri Fas, Tunus, Cezayir, Libya’dır. Bu ülkeler Arap kavminden olmamasına rağmen, kendi öz kimliklerini ve dillerini unutarak Araplaşmıştır. Üstelik gerçek Araplar tarafından da bu Araplıklarına iyi bakılmamıştır. İkinci sınıf bir Arap olarak görülmüşlerdir.

 İslam ülkelerindeki vahim durumun devamını sağlayan bir diğer neden de Arap olmayan ülkelerdeki din eğitiminin Arapça ile yapılmasını finanse edip destekleyen petrol zengini ülkelerdir. Bunların başında da Suudi Arabistan gelmektedir. Suudi Arabistan fakir olan İslam ülkelerine mali yardımlarda bulunmazken, Arapça din eğitimine parasal destek vermekten kaçınmamaktadır. Böylece, kendi Vahhabi İslam anlayışını bu ülkelere ihraç etmekte ve onlar üzerinde hakimiyet kurmaktadır. Vahhabi mezhebi çok şekilci ve bağnaz bir anlayışı savunmaktadır. Kısaca özetleyecek olursak, İŞİD’ in İslam anlayışının bir benzer versiyonu diyebiliriz.

 Din eğitimini Arapça ile yapan İslam ülkelerinin bu cendereden kurtulabilmesi ve modern bir ülke olabilmeleri bugün ki şartlarda ancak bir mucizeyle mümkün olur. Durum maalesef bu kadar karanlık ve ümitsiz görünüyor. Buradan çıkış ancak çok radikal bir kararla olabilir. İslam ülkeleri birliği örgütü de yine aynı şekilde petrol zengini ülkelerin denetiminde bulunmaktadır. Bu nedenle bu örgüt de bu reformları gerçekleştiremez. Geriye tek bir çözüm kalıyor. Her ülkenin kendisine bir Mustafa Kemal bulması gerekiyor. Türkiye Mustafa Kemal’in devrimlerine rağmen bu cendereyi tamamen kırmış değildir. İktidarlar maalesef kendi kısa vadeli çıkarları için din üzerinden politika yapmaya devam etmektedirler. Bu anlayış özellikle de son yirmi yılda katlanarak artmaktadır. Çünkü, insanlar din üzerinden daha çabuk etki altına alınabilmekte ve seçmenin oyuna daha kolay sahip olabilmektedirler. Politika ile çıkar elde edenler böylece fazla bir emek sarf etmeden amaçlarına zahmetsiz ulaşabilmektedirler. Ancak olan da yine ülkemize ve insanlarımıza olmaktadır. O yüzden İslam ülkelerinin yapılacak olan reformlara sahip çıkması gerekir. Aksi taktirde kazandıklarını yine kaybedebilirler. Zira, eski sisteme götürmek isteyenler her zaman olacaktır. Onlar pusuda beklemektedirler. Şartları müsait gördükleri anda iktidarı ele geçireceklerdir. O nedenle, halkın çok uyanık ve bilinçli olması gerekiyor.

 Gerçek dinin böyle olmadığını yukarıda verdiğimiz örneklerle açıklamıştık. O halde ülkemiz de kısmen dahil olmak üzere, İslam ülkelerinin çağdaş medeniyet seviyesine ulaşabilmeleri için ne yapmaları gerekiyor? Bunları maddeler halinde şöyle açıklayabiliriz:

 1-Bütün İslam ülkeleri Kur’an’ı Kerim’i kendi dillerinde yayınlamalıdır.

2-Bütün ülkeler din eğitimini ve ibadetlerini kendi ulusal dilleri ile yapmalıdır.

3-İlköğretimdeki din kitaplarında resimli anlatıma önem verilmelidir.

4-Din eğitimi halkın anlayacağı basit bir dille olmalıdır. Arapça kelime ve sözcükler yerine, kendi ulusal dillerindeki karşılıkları kullanılmalıdır.

5-Kur’an’ı Kerim’deki ayetler iniş sıralarına ve gerekçeleri ile ele alınarak anlatılmalıdır.

6-Eğitimde, dinin özü olan iyi ahlak, hak, adalet, yoksula ve yetime yardım ilkeleri esas alınmalıdır.

7-Din eğitiminde aklı kullanma ilkesi benimsenmelidir. Kur’an’ı Kerim’de “Aklı kullanmak” ile ilgili ayetlerin öğretilmesine öncelik verilmelidir.

8-Devlet yönetimlerinde Laiklik ilkesi mutlaka tam olarak uygulanmalıdır.

 İslam ülkeleri bu reformları gerçekleştirdiğinde, ancak modern ülke olma yoluna girmiş olacaklardır. Bu da beş, on ve yirmi yıllık programlarla mümkün olacaktır. Bunu gerçekleştiremedikleri taktirde, gelişmişlerin kölesi olmaya ve onlara bağımlı yaşamaya devam edeceklerdir. Çünkü, gelişmiş olan ülkeler bunları yaptıktan sonra, bugün ki seviyelerine ulaşmışlardır. Karar kendilerinin. Ya esaret ya özgürlük.

 Saygılarımla.

Yazan: Hamdullah Dedeoğlu

22.05.2020.

 

 

 

 

 

 

 

 

OSMANLIYI ÇÖKÜŞE GÖTÜREN DİN ANLAYIŞI: YOBAZLIK

OSMANLIYI ÇÖKÜŞE GÖTÜREN DİN ANLAYIŞI: YOBAZLIK

 Ülkemizdeki ilahiyatçıların din anlayışını, olaylara ve tarihe bakışını okudukça inanın içim sızlıyor. Bunların akademik çevrelerden olması bu üzüntümü daha da artırmaktadır. Üstelik bunlar sözde “Aydın” sayılıyorlar. Bunların hepsini üst üste toplasan Yaşar Nuri Öztürk’ün binde birini bile etmezler. Bunu ironi yapmak için söylemiyorum. İlahiyat fakültelerinin sayısı arttıkça bu tür insanların sayısı da beraber artıyor. Biraz ağır bir ifade olacak ama, bunlar ya okuduklarını anlamıyorlar ya da anladıkları halde toplumu aydınlatmak yerine, “Ben rahatıma bakayım. Bin yıldır böyle gelmiş, böyle gidiyor, neden riske gireyim. Biraz da ben nemalanayım” düşüncesine sahipler. Çoğunun bu düşüncede olduğunu tahmin ediyorum. Zira, bizim gibi esas mesleği ilahiyatçı olmayan birinin bu kanıya varmasının nedeni budur. Bizler amatör bir şekilde din ve inançlar üzerine yaptığımız araştırmalarda din adamlarının toplumlara dinlerin özünü vermediklerini görmemize rağmen, konunun uzmanları olanların bu duruma sessiz kalmalarının tek bir gerekçesi kalıyor. O da yukarıda anlattığımız nedenlerdir. Özellikle de İslam ülkelerinde bu durum vahim bir noktaya ulaşmış bulunmaktadır. İslam ülkelerindeki görünüm, Avrupa’nın 12. ve 13. yüz yıldaki durumuna benziyor. Katolik papazlar para karşılığında cennet tapularını dağıtıyordu. Bizdeki din adamları da ibadet yapanları, özellikle de Camii’de namaz kılmaya gelenleri cennetle müjdeliyorlar. Özüne baktığımızda arasında çok fazla bir fark yok. Her iki anlayışta, dinin iyi insan olmayı, ahlaklı olmayı, dürüst olmayı telkin eden sözlerinden uzaklaştığını gösteriyor. Oysa, şekli ibadetleri öne aldığınızda toplumu köreltirsiniz ve kolaycılığa alıştırmış olursunuz. Bunun sonucunda da çalışmayı, değer üretmeyi ve aklı kullanmayı ikinci plana koymuş olursunuz. Bunun neticesinde toplum yozlaşmaya ve çürümeye gider. Eğer, ibadetler dinin özü ve temeli olmuş olsaydı, insanları aydınlatmak için binlerce peygamber gönderilir miydi? Yüce yaradan bunu bilmiyor mu? Hz. Muhammed İslam dinini tebliğ etmeden önce  Mekke’de namaz kılınmıyor muydu? oruç tutulmuyor muydu? Hac görevi yapılmıyor muydu? O zaman neden ibadetler dinin temeli ve özü kabul ediliyor? Bizim ilahiyatçılar ve din adamları bunu anlamaktan acizler mi? Ben gayet iyi anladıkları kanısındayım. Sorumluluk alıp, toplumu aydınlatmak istemiyorlar. Bunun da iki nedeni var: Ya korkuyorlar, riske girmiyorlar ya da çıkarlarını ve rahatlarını bozmak istemiyorlar. Bizce bunun başka nedeni bulunmuyor.

Buraya kadar İslam coğrafyasına egemen olan son bin yılın din anlayışını anlattık. Özetleyecek olursak, şekilci olmaları nedeniyle aklı kullanmayı unutmuş olmalarıdır. Oysa bunun karşısında aklı kullanmayı ve Tanrının kullarına yani bütün insanlara eşit bakanlar da vardı. Bunlar Horasan erenleri ve Anadolu erenleriydi. Bunlar, insanlara hem aklı kullanmayı hem Tanrı sevgisi, hem insan sevgisi hem de doğa sevgisini öğretiyorlardı. Bu yüzden Anadolu’daki yerli halkla çabuk kaynaştılar. Bütün dinlere, inançlara saygı ve hürmet ettiler. Küçük bir beylik olan Osmanlı beyliğini, önce devlete, sonra da imparatorluğa taşıyanlar da bu düşüncede olanlardı. Zorla olmuş olsaydı bu kadar kısa zamanda kabul edilmeleri mümkün değildi. Eğer, zorla olmuş olsaydı Arap orduları Suriye ve Mısır’ı çok hızlı fethetmelerine rağmen Anadolu’da başarılı olurlardı. Türkmenlerin Anadolu’da kabul edilmelerinin en büyük nedeni bütün inançlara saygılı olmalarıydı. Zira, o dönemde Bizans imparatorluğu da farklı Hıristiyan gruplarına şiddet uyguluyordu. Arıyuscular, Pavluscular bu katliam ve sürgüne uğrayanların başında geliyordu. Mısır ve Suriye’nin daha çabuk fethedilmesinin nedeni, Arap kavminden olmalarından kaynaklanıyordu. Anadolu’daki halkın çoğunluğu ise, Rum ve Ermeni halkından oluşuyordu. Arap ordularına şiddetli direnç göstermelerinin nedeni de buradan geliyordu.

Osmanlı devleti 16. Yüzyıla kadar topraklarını batıya doğru genişletti. Yıkılan Bizans imparatorluğun boşluğunu doldurmuştu. Bu tarihten sonra yüzünü daha önce Roma (Bizans) imparatorluğunun birer eyaleti olan Suriye, Mısır ve Irak coğrafyasına çevirdi. 1516 yılındaki Mercidabık ve Ridaniye savaşlarından sonra, Mısır ve Suriye Osmanlı topraklarına katıldı. Doğu Anadolu ise, 1514 yılındaki Çaldıran savaşından sonra, Safevilerin elinden çıkmıştı. Buradaki Türkmen aşiretler İran’a göç etmiş, Osmanlı onların yerlerine İran ve Irak’tan gelen Kürt aşiretlerini iskan etmişti. Bu fetihlerden sonra İmparatorluktaki nüfusun çoğunluğu Türk olmayan kavimlere geçmişti.

Osmanlı devleti sınırlarını genişlettikçe farklı inançlara sahip toplumları da bünyesine alıyordu. Bunlar arasında farklı dillere mensup olanlar gibi farklı mezheplere sahip olanlar da vardı. Devleti yöneten hanedanlık Selçuklulardan itibaren Hanefi mezhebine mensuptu. Kırsal kesimdeki Türk nüfus ise, daha çok batıni inanca sahip Kızılbaş, Bektaşi, Kalenderi tarikatların etkisindeydi. Şehirlerde ve kasaba merkezlerinde oturan Türkler ise daha çok Hanefi mezhebindendi. Doğu Anadolu’ya iskan edilen Kürt aşiretlerin büyük çoğunluğu Şafii mezhebinden, Mısır, Suriye, Hicaz, Hanbeli mezhebinden, Kuzey Afrika ise, Maliki mezhebindeydi. Hanefi mezhebi dışındakiler dinde aklı kullanmayı reddeden mezheplerdi. Şekli ibadetleri imana dahil ediyorlardı. Bu tablodan da anlaşılacağı üzere, nüfusun çoğunluğu tutucu mezhep mensuplarından meydana geliyordu. İleriki yıllarda imparatorluğun geleceğini de bu tutucu olanlar belirleyecekti. Çünkü, yeni fethedilen bu bölgelerden başkent İstanbul’a binlerce din adamı gelecekti.

Yeni fethedilen bölgelerle birlikte Osmanlı’nın Türkmenlere bakış açısı da değişmişti. Arap kavmi “Necip Millet”, Türkler “Etrak-ı Bi idrak” (anlaması kıt) olarak anılmaya başlandılar. Kurucu unsur olan Türk kavmi dışlanmaya doğru gidiyordu. Bunun sonucu olarak da Anadolu’daki çok sayıda Türkmen aşireti kendilerine değer verileceğini açıklayan Safevilere yöneldi. Osmanlı ise, bunu şiddet ve katliamla önlemeye çalıştı. Konu ile ilgili ferman ve fetvalardan örnekler verdiğimizde Osmanlı’nın durumunu daha iyi anlatmış olacağız:

“ZÜLKADİR BEYLERBEYİNE HÜKÜM:

“İran ile ilişkisi bulunan Rafizileri (Alevi-Kızılbaş) başka bir nedenle suçlayarak toplayıp öldürün. Yalnız Rafizi olanları hapsedin. Sonucu da başkente bildirin. (Fermanın bir sureti Halep Beylerbeyine yollanmıştır.)” 29 Nolu Mühimme defteri, No:488, yıl, 1576.

 BOSYAN VE BOZYAN BEYİ BEHLÜL BEYE HÜKÜM:

“İran ile ilişkisi bulunan Alevi-Rafizilerin gizlice araştırılması, bunların başka bir bahaneyle idam edilmeleri.” 29 Nolu Mühimme defteri, No: 489, yıl 1576.

BOZOK BEYLERBEYİNE HÜKÜM:

“Kızılbaşlıkla suçlanan kişilerin yazıldığı defter suretleri gönderilmişti. Bu kişiler soruşturulsunlar. Kızılbaşlıkları gerçekse, idam edilsinler. Lakin, yalnız ithamla kalmışsa, (Kızılbaş oldukları kanıtlanmamışsa bunlar Kıbrıs’a sürülsün)” 30 Nolu Mühimme defteri, karar no:488, 1577

ŞEYHÜLİSLAM EBUSSUUD’UN KIZILBAŞLARIN ÖLDÜRÜLMESİ HAKKINDAKİ FETVASI

“Soru: Kızılbaş topluluğunun dine göre topluca öldürülmesi helal midir?”

“Cevap: Kızılbaşların topluca öldürülmeleri elbette dinimize göre helaldir. Bu en büyük kutsal savaştır. Bu yolda ölmek şehitliğin en ulusudur.”

Padişahlar tarafından Kızılbaşlar aleyhine fermanlar ve Şeyhülislam tarafından fetvalar verilirken, yine aynı yıllarda, Hacı Bayram Veli’nin kurucusu olduğu Bayramiyye tarikatına mensup şeyhlerden İsmail Maşuki inançlarından dolayı Şeyhülislam’ın verdiği fetva ile idam ediliyordu. Tutucu ve bağnaz düşünce devleti o kadar sarmıştı ki, sözde din adamlarının baskısı ile dine aykırı gerekçesiyle medreselerde okutulan Matematik ve Felsefe dersleri programdan kaldırılıyordu.

Yukarıdaki örnekler İmparatorluğa hakim din anlayışının ne kadar bağnazlaştığını ve yobazlaştığını açıkça bize göstermektedir. Devlete hakim anlayış, kendi inancında olmayan herkese düşman gözüyle bakmış, bunlara karşı çok sert ve acımasız uygulamalar yapmıştı. Bunun için de fermanlar ve fetvalar yayınlamıştı. Oysa, aynı yüz yılda Avrupa’da Rönesans ve Reform hareketleri başlamış, Amerika kıtasına ulaşılmış, icatlar ve yenilikler yapılmıştı. Osmanlı ise, koyu bir taassubun içinde erimeye devam ediyordu. Bu gerici uygulamalar yetmezmiş gibi, Ulema sınıfı  Osmanlı’nın güç kaybetmesini ise,  şeriatın yeterince uygulanmamasına bağlıyordu. İstanbul Camii’lerinde vaizlik ve padişahlara dini konularda danışmanlık yapan Kadızadelerden Mehmet efendinin yaptığı önerilerden örnekler verdiğimizde karanlığın boyutunu daha da net anlatmış olacağız. İşte o öneriler:

--Canlı resim yapmak haramdır.

--Tavla ve satranç bulunan eve melek girmez.

--Güvercin uçuran şeytandır.

--Ney, Tambur ve ağızla çalınan tüm sazlar haramdır.

--Bir kimse bıyığını kesen bir fakihe “çok çirkin olmuşsun” derse kafir olur.

--Hamamda selam vermek ve almak haramdır.

İşte Osmanlı’daki din anlayışının geldiği son nokta burasıdır. Bizim İlahiyat fakültelerinde akademisyenlik yapanlar, Ebussuud gibi Şeyhülislamlara, Vaiz Kadızade Mehmet efendilere, Üstüvani gibi din adamlarına “Alim” “İslam bilgini” diyebilmektedir. Bunlara bu sıfatları verenlerin kalitesi ve fikir yapısı da ortaya çıkmıyor mu? Bu sıfatları neden veriyorlar? Aradan beş yüz yıl geçmiş olmasına rağmen, kendileri de aynı düşünceye sahip de ondan veriyorlar.  

Sonuç olarak, din anlayışı bu olan bir devlet Avrupa’daki yenilikleri anlayabilir miydi? Sanayi devrimini yakalayabilir miydi? Sanat da, edebiyat da, felsefe de, müzikte ve diğer güzel sanatlarda ileri gidebilir miydi? Nitekim gidemedi. Neden? Aklı kullanmayı dışladığından, özgür düşünceyi engellediğinden  çağın gerisinde kaldı. İmparatorluk dünyadaki yeniliklere ayak uyduramadığı için çöktü. Onun bakiyesi üzerinde Türkiye Cumhuriyeti kuruldu. Ancak, imparatorluğun çöküşüne neden olan zihniyetin 21. yüz yıl versiyonu yine sahnedeki yerini almış görünüyor. Geçmişten hiç ders almadan bütün gücüyle Cumhuriyete kazma indirmek için fırsat kolluyor. Oysa, bilmiyorlar ki, dünyanın tekeri ileriye doğru gidiyor. Bu saatten sonra, o tekeri geriye götürebilecek güce sahip olamayacaklarını göremiyorlar. Ama, maalesef olan yine ülkemize oluyor. Yobaz düşünce bünyeyi sarınca bırakmıyor. Beyindeki örümceklenmeler temizlenemiyor. Dolayısıyla ağı delip dışa çıkamıyor.

 Saygılarımla.

Hamdullah Dedeoğlu

16.05.2020.

Kaynaklar:

--Alevilikle ilgili Osmanlı Belgeleri, Baki Öz, Can yayınları, birinci baskı 1995.

--Pehlül Düzenli, Şeyhülislam Ebussuud Efendi Fetvaları ışığında Osmanlı Sünniliği, 2005.

--Yrd. Doç. Dr. İbrahim Baz, Dinde Tasfiyeci zihniyetin 17. Yüz yıldaki temsilcisi             

Kadızadeliler adlı makalesi.

--Türkiye Tarihi, Cem yayınları.

--Ahmet Yaşar Ocak, Osmanlı’da Zındıklar ve Mülhidler

--Prof. Dr. Faruk Sümer, Oğuzlar (Türkmenler)

 

 

İSLAM DÜNYASI ABBASİ HALİFESİNİN DÖRT MEZHEP KARARINI NE ZAMAN YOK SAYACAK

İSLAM DÜNYASI ABBASİ HALİFESİNİN DÖRT MEZHEP KARARINI NE ZAMAN YOK SAYACAK

Dünya’daki ülkelere baktığımızda iç çatışmaların, yoksulluğun, geri kalmışlığın yaşandığı bölgelerin büyük çoğunluğunun İslam coğrafyası içinde olduğunu görürüz. Bunun nedeni nedir? İslam dini Hz. Muhammed tarafından tebliğ edileli aradan bin dört yüz yıl geçmiş olmasına rağmen, İslam dünyası fikir ayrılıklarını neden çözemiyor? Ya da fikir ayrılıklarını zenginlik kabul edip neden barış içinde yaşayamıyor? Din adamları bu soruna neden çözüm üretmiyorlar? Hıristiyan ülkeleri bu sorunu çözeli yıllar olmasına rağmen, İslam ülkeleri enerjilerini neden hala iç çatışmalarla boşa harcıyorlar? Bu makalemizde bu sorulara cevaplar bulmaya  çalışacağız.

Öncelikle şunu hemen belirtmemiz gerekiyor. İslam dini meşru savunma dışında insan öldürmeyi ve dini silah zoruyla kabul ettirmeyi yasaklamıştır. Din üzerinden insanlara yanlış bilgiler verilmekte ve düşmanlıklar kışkırtılmaktadır. Araştırma yapmak isteyenlere İslam dininin temel kaynağı olan Kur’an’ı Kerim’in şu ayetlerini okumalarını öneriyorum:

-Furkan suresi 68. Ayet.

-Enam suresi 151. Ayeti.

-Bakara suresi 190 ve 256. Ayetleri.

-Maide suresi 32. Ayet.

-Gaşiye suresi 21-22. Ayetleri.

-Şura suresi 48. Ayet.

-İsra 54. Ayet.

Ayetler okunduğunda görülecektir ki; meşru savunma dışında adam öldürmek, kendisine savaş açılmadığı müddetçe başka bir ülkeye saldırmak, dinin tebliği dışında, dinin silahla kabul ettirilmesi yasaklanmıştır. O halde, Şii-Sünni çatışmalarının gerekçesi ve El Kaide, İşid, Boko Haram gibi örgütlerin “İslam” adına cinayet işlemelerinin kaynağı nereden geliyor?

Birinci sorudan başlayalım: Şii-Sünni çatışmasının kaynağı yaklaşık bin yıl önce Miladi takvime göre 1029 yılında Abbasi halifesi Kadir Billah’ın zorla aldığı bir karardır. O karar da şudur; Dört mezhep dışındaki İslami yorumların “sapkın” ve “din dışı” kabul edilmesidir. Kabul edilen dört mezhep şunlardı; Hanefilik, Şafiilik, Hanbelilik ve Malikilik’ti. Bu dört yorum dışında kalanlar yasaklanmış ve mensuplarına idamlara varan cezalar uygulanmıştır. Yasaklanan ve haklarında ceza uygulanan mezhepler arasında Şiilik de bulunuyordu. O halde, bu sorunu çözmenin yolu nedir? Abbasi halifesinin almış olduğu kararın yok sayılmasıdır. Yani bir kralın, bir padişahın, bir halifenin almış olduğu kararı kaldırmak bu kadar zor mu? Halife haşa Allah’ın vekili mi? Bir insanın inancına müdahale etme yetkisini nereden alıyor? Kur’an bu yetkiyi Allah’ın Resulüne dahi vermezken, bir halife bu yetkiyi nereden alıyor? Ayrıca, Abbasi halifesinin almış olduğu bu kararın İslam dini ile de hiçbir ilgisi bulunmamaktadır. Karar tamamen siyasi olup, kendi hanedanlığının devamı için alınmıştır. Yapılması gereken şudur: İslam ülkelerinin Diyanet İşleri başkanları ya kendi bünyeleri içinde ya da üniversitelerde görevli ilahiyatçılar arasında kurullar oluşturup bu sorunu çözmesidir. Bu kurullar, kamuoylarını konu hakkında bilgilendirmeli ve bunun böyle yapılmasının gerekliliğini anlatmalıdır. Böylece, bir barış ve hoş görü ortamı sağlanmalıdır. Bu arada Şiilik mezhebi mensuplarının da, Hz. Ebubekir, Hz. Ömer ve Hz. Osman hakkında hakarete varan söz ve davranışlardan  vaz geçmesi sağlanmalıdır. Karşılıklı bu iletişimden sonra, Şii-Sünni çatışmalarının hemen olmasa da zaman içinde önleneceği kanaatindeyim.

Gelelim ikinci soruya. El Kaide, İşid, Boko Haram gibi örgütlerin eylemlerine karşı yapılacak mücadele iki açıdan ele alınmalıdır. Birinci açı, bütün İslam ülkelerinin bu örgütlere karşı ortak fikir mücadelesi yürütmesidir. Bu örgütlerin savunduğu fikirlerin ve eylemlerinin İslam dini ile ilgisinin bulunmadığının halka anlatılmasıdır. Bu eylemlerde ısrar edenlerin “kışkırtıcı” ve “provakatör” ilan edileceklerinin açıklanmasıdır. Bu yapılırken akademik kavramlar ve çok ağdalı bir dil kullanılmamalıdır. Çok basit ve halkın anlayacağı bir dil olmalıdır. Buradaki amaç örgütlerin eleman kazanma sahasını daraltmaktır.

İkincisi: Bu örgütlerin arka planında yer alan devletlerin mali ve siyasi desteğinin kesilmesidir. Diyeceksiniz ki; bu o kadar kolay mı? Elbette kolay değil, ancak etkileri sınırlandırılabilir. Ya da ülkelerin birbirine karşı kullandıkları yöntemleri ortadan kaldırarak, aralarındaki sorunları görüşmeler yoluyla çözüme kavuşturma ilkesi öne alınmalıdır.

Yukarıda İslam ülkelerinin sorunlarını ve iç çatışmalarını kısaca ele aldık. Bazı çözüm önerilerinde bulunduk. Peki, İslam ülkeleri içinde bu sorunların giderilmesinde hangi ülke liderlik yapabilir? İslam ülkelerine baktığımızda bu sorunların çözümüne katkıda bulanabilecek ülke olarak Türkiye öne çıkmaktadır. Diğer ülkelere haksızlık etmeyelim ama, en gelişmiş, en modern ülke olarak bu görevi ancak Türkiye üstlenebilir. Liderlik için, alt yapısı en müsait olan ülke de Türkiye’dir. Ama, önce kendi içimizdeki birlik ve beraberliği sağlamamız gerekir. Bunu yaptığımızda, diğer sorunları çözmemiz ve İslam coğrafyasına liderlik yapmamız da kolaylaşacaktır.

Makalemizi burada bitirirken, başta İslam ülkeleri olmak üzere, bütün dünyaya barış ve huzur diliyorum.

Saygılarımla.

Yazan: Hamdullah Dedeoğlu

10.05.2020.

*Bu yazı elektronik posta ile Diyanet İşleri Başkanlığı Eğitim İşleri Dairesine de gönderilmiştir.

OSMANLI DEVLETİ BEKTAŞİLİĞİ YASAKLAMASAYDI SANAYİ DEVRİMİNİ YAKALAR MIYDI?

OSMANLI DEVLETİ BEKTAŞİLİĞİ YASAKLAMASAYDI SANAYİ DEVRİMİNİ YAKALAR MIYDI?

Osmanlı tarihine baktığımızda Bektaşi tarikatı ile ittifak yaptığı dönemlerde devletin zirveye çıktığını, Alevi-Bektaşi ittifakından vazgeçip, bağnaz ve aklı dışlamaya başladığında taasuplaştığını ve buna bağlı olarak gericileştiğini görüyoruz. Osmanlı tarihini araştırırken bu konu dikkatimi çekti. Bu nedenle, bana ilginç gelen tespitlerimi sizinle de paylaşmak istedim. Bu tespitler başkaları tarafından yapılmış mıdır, bilemiyorum. Okuduğum yazı ve kitaplarda buna benzer bir görüş beyan eden birine rastlamadım.

Osmanlı devletini kuruluşundan itibaren ele alacak olursak, Kayı boyuna bağlı olan Kara Keçili aşireti, Moğolların Horasan ve İran’ı işgal etmesinden sonra, Anadolu’ya gelmiş ve oradan Anadolu’nun batı ucunda yurt tutmuştu. Aşiretin bir kısmı da Urfa’da yerleşik hayata geçmişti. Anadolu Selçuklu devletinin yıkılmasından sonra, beylikler oluşmuştu. Selçuklu ailesinin Anadolu’da yeniden siyasi birlik kuramayacağı belli olmuştu. Beylikler arasında öne çıkan Karamanoğlu beyliğiydi. Fakat aile içindeki şiddetli rekabet buna engel oldu. Daha önce, Karamanoğlu beyliğine destek veren Bektaşiler, Kalenderiler, Haydariler bu durumu gördükten sonra, Bizans İmparatorluğu sınırında uç beyliği yapan Osman beye destek vermeyi daha uygun buldular. 1240 yılında Babai isyanına destek veren dervişlerin bir kısmı da orta Anadolu yerine, Bizans sınırında tekke ve zaviyeler kurmuştu. Dolayısıyla, Osmanlı beyliği ile ittifak etmenin maddi temelleri de ortaya çıkmıştı. Bu görüşümüzü doğrulamak için Osman beyin evliliğini örnek verebiliriz. Osman Bey’in bir Kalenderi-Ahi şeyhi olan Edebali’nin kızıyla evlenmesidir. Osmanlı beyliği böylece manevi destek yanında tarikata bağlı müridlerin askeri desteğini de almıştı. Bu hiç de küçümsenecek bir güç değildi. Dervişler, Şeyhler, Babalar gittikleri yerlerde dergahlar, tekkeler ve zaviyeler kuruyordu. Bunlar genellikle stratejik açıdan önemli olan yollarda, kavşaklarda ve bentlerde bulunuyordu. Bu tekkeler bir nevi öncü kuvvetler görevi yapıyordu. Yerli halkın güvenini kazanıyordu. Onlara yardım ediyordu, sıkıntılarını gideriyordu. İnançlarına saygı gösteriyordu. Kısaca halkın bütün sorunlarına yardımcı oluyorlardı. Gittikleri yerlerde boş alanları tarıma açıp, üretim de yapıyorlardı. Dolayısıyla, o dönemde boş olan Anadolu topraklarına bereket de getiriyorlardı.

Osmanlı beyliğinin Bizans toprakları üzerinde sınırlarını genişletmesi Anadolu’daki diğer aşiret, cemaat ve obaların da dikkatini çekmişti. O bölgelerden de sürekli gelen göçler bulunuyordu. Osmanlı düzensiz bir ordudan merkezi bir ordu teşkilatına doğru hızla gidiyordu. Bunda yine daha sonra Bektaşilik şemsiyesi altında toplanacak olan tarikatların büyük desteği oldu. Bu tarikatlar gerek taraftarlarından gerek Hıristiyan ailelerin çocuklarından çekirdek bir ordu meydana getirmişlerdi. Bu askeri gücü Osmanlı beyliğin hizmetine sunmuşlardı. Yeniçeri ocağın temelleri böyle atılmıştı. Yeniçerilerin inanç olarak Bektaşiliğe bağlı olmaları da buradan geliyordu. Bu askeri güç daha sonra profesyonel bir ordu olacaktı. Zaferden, zafere koşacaktı. Osmanlı devleti de bu askeri gücün sayesinde beylikten İmparatorluğa geçecekti.

OSMANLI SAFEVİ MÜCADELESİ
Osmanlı devletinin parlak günleri Şah İsmail’in ortaya çıkması ve Mısır’ın fethi ile Hilafet makamının Osmanlı’ya geçmesine kadar devam etti. 16. Yüzyılın başında (Miladi 1501) Şah İsmail’in Akkoyunlu devletini ele geçirmesi ve Anadolu’daki bazı Türkmen aşiretlerin Şah İsmail’e katılması Osmanlı-Safevi ilişkilerini gerdi. İki devlet arasında uzun süren savaşlar ve çatışmalar dönemi başladı. 1639 yılındaki Kasri-Şirin anlaşmasına kadar devam eden bu çatışma ve savaşlar her iki devleti de yıprattı. Burada iki devlet arasındaki rekabeti değerlendirmemiz gerekiyor: İki Türkmen devleti neden savaştı? Osmanlı farklı bir politika izleyebilir miydi?

Yavuz Sultan Selim ile Şah İsmail arasındaki savaştan önce de Fatih Sultan Mehmet ile Akkoyunlu hükümdarı Uzun Hasan arasında 1473 yılında Otlukbeli savaşı olmuştu. Bu savaşta Osmanlı devleti savaşın galip tarafıydı. Akkoyunlular, doğu Anadolu’dan başlayarak Irak, İran ve Horasan’a kadar olan bölgeyi hakimiyeti altında bulunduruyorlardı. Çin ve Hindistan’dan gelen ticareti ellerinde tutuyorlardı. Bu ticaretten de hatırı sayılır gelir elde ediyorlardı. O dönemin en kıymetli ürünleri ipek kumaşı ve baharattı. Her iki devlet de Avrupa’ya kadar uzanan bu ticaret yolunu kontrol etmek istiyordu. Rekabetin nedeni buydu. Zira o yıllarda gerek ipek kumaşının gerek baharatın fiyatı altın ve gümüşten daha yüksekti ve mal olarak da daha kıymetliydi.

Rekabetin nedenini açıkladıktan sonra, Yavuz Sultan Selim ile başlayan ve mezhep ayırımı temelinde yürütülen Osmanlı politikası doğru muydu? Osmanlı, Safevilere katılan Türkmen aşiretlerini Anadolu’da tutabilir miydi? İdrisi Bitlisi’nin Kürt aşiretleri ile ittifak politikası önerisini kabul etmeyebilir miydi? Bu sorulara cevaplar verirsek konuyu daha iyi anlatmış olacağız.

Şah İsmail, babasının ve dedesinin Erdebil’de bulunan Safevi tekkesinin şeyhliğini devralmıştı. Dedesi Akkoyunlu hükümdarı Uzun Hasan’ın kız kardeşi ile, babası da Uzun Hasan’ın kızıyla evlenmişti. Dolayısıyla devlet yönetiminde hak iddia etmenin gerekçeleri de vardı. Üstelik arkasında Safevi tarikatının desteği bulunuyordu. Bu küçümsenecek bir güç değildi. Zira o dönemde toplumların ideolojisi din üzerinden geliyordu. En örgütlü güç de ya mezhep ya da tarikatlar aracılığı ile elde ediliyordu. 

Kuruluşunda Ehli-Sünnet anlayışında olan Safevi tekkesi Şah İsmail’in dedesi tarafından Şiiliğe yakın bir konuma gelmişti. Ehli-Beyt taraftarlığını öne alan tarikat, özellikle Türkmen aşiretler üzerinde etkili olmaya başlamıştı. Bu kitleler daha önceden de Ehli-Sünnet mezheplerinin dışında bulunuyordu. Heterodoks diye tabir edilen İslam’ın batini yorumunu esas alan, Şeriat kısmını zorunlu görmeyen Ehli-Beyt taraftarlığını özümseyen bir anlayışa sahiptiler. Yani, Safevi tarikatının etkisine girmeye hazır bir kitle zaten vardı. Ancak bu kitlenin büyük çoğunluğu Osmanlı devletinin toprakları dışındaki Halep, Dulkadir beyliği ve Akkoyunlu devletinin hakimiyeti altındaki topraklarda yaşıyordu. Osmanlı devletinin kontrolü altında bulunan aynı inanca sahip Türkmenler Bektaşilik şemşiyesi altında yer alıyordu. Safeviler, Anadolu’daki Türkmenlere çağrı yaptığında Bektaşiler buna olumsuz cevap vermişti. Zira, dergahın merkezi durumunda bulunan Hacı Bektaş postnişini başından itibaren Osmanlı beyliğinden yana tavır almıştı. Ancak, Osmanlı devletinin kurucu unsuru esas olarak, Selçuklulardan itibaren gelen Ehli-Sünnet mezheplerinin temsilciliğini üstlenmişti. Safeviler de bundan yararlanmak istiyordu. Özellikle göçebe aşiretler üzerinde yürüttükleri propagandaları etkili oluyordu. Üstelik, bu aşiretlere kuracakları devlet de geniş topraklarla beraber, devlet yönetiminde de önemli görevler vereceklerini vaaat ediyorlardı. Bu propagandalar etkisini gösterdi. Şah İsmail’in çağrısı üzerine binlerce Türkmen Safevi devletinin kuruluşuna katılmak için göç etmeye başladı. Osmanlı’ya bağlı olan bölgelerden de bu çağrıya katılanlar olmuştu. Osmanlı’nın buna karşı önlem alması gerekiyordu. Burada iki görüş ortaya çıkmıştı. Birincisi Padişah İkinci Beyazıt’ın uyguladığı nispeten biraz daha yumuşak olan Safevilerle çatışmaya girmeden özellikle kendi topraklarındaki Türkmenleri tutmaya çalışan politikaydı. Diğeri ise, oğlu Yavuz’un Safevilere karşı daha sert, savaş da dahil her türlü önlemin alınmasını ve İdrisi Bitlisi’nin Kürt aşiretlerle ittifak politikasını öneren görüşüydü.

Trabzon’da şehzade olarak bulunan Yavuz Sultan Selim Şah İsmail’i çok yakından takip ediyordu. Babasının izlediği politikayı çok pasif buluyordu. Şah İsmail gün geçtikçe güçleniyor ve topraklarını genişletiyordu. Yavuz Sultan Selim 1512 yılına gelindiğinde babasına isyan etti. Saray içinde de kendisini destekleyen bir grup vardı. İdrisi Bitlisi de Osmanlı sarayında bulunuyordu. O da Şehzade Yavuz’u destekliyordu. Yeniçerilerin de desteğini sağlayan Yavuz Sultan Selim babasını tahttan indirdi. Padişahlığını ilan etti. İdrisi Bitlisi’yi de kendisine danışman yaptı. İktidarını sağlamlaştıran Padişah Sultan Selim, Safevi’lere karşı hazırlıklara başladı. Ancak bunun için ulemadan fetva alınması gerekiyordu. Zira karşıda hem Türk hem de Müslüman bir devlet vardı. Bazı din adamları bunun için fetva vermekten kaçındılar. Bunun üzerine Yavuz Sultan Selim bir soruşturmada açıklarını bulduğu iki müftüden canlarının bağışlanması karşılığında bu fetvaları onaylamalarını istedi. Bu müftüler İbn Kemal ve Sarı Hamza idi.

Padişah Selim, fetva onayını çözdükten sonra savaş hazırlıklarına başladı. İdrisi Bitlisi de Güney doğu Anadolu’daki Kürt beylerin desteğini almak için İstanbul’dan yola çıktı. Kürt beylerini ikna etmek için beraberinde onlarca katırlara yüklenmiş hediyelik eşya ve para bulunuyordu. Yaklaşık iki yıl süren bu hazırlıklardan sonra, Osmanlı ordusu İstanbul’dan yola çıktı. 1514 yılı Ağustos ayında iki ordu Safevi toprakları içinde yer alan Çaldıran’da karşı karşıya geldi. Osmanlı ordusu ateşli silahların ve topların desteği ile kesin bir zafer elde etti. Safevi ordusu büyük bir yenilgi aldı. Safevi devleti, doğu Anadolu’da başta Diyarbakır olmak üzere birçok şehiri Osmanlı devletine bırakmak zorunda kaldı. Doğu ve güney doğu Anadolu’da bulunan Türkmen aşiretleri de İran tarafına göç etti. Onların boşalttığı bölgeye de Osmanlı ordusuna destek veren Kürt aşiretleri yerleştirildi. Yani, doğu ve güney doğu Anadolu’daki bugün ki nüfus yapısı böyle oluştu.

Safevilerle yapılan savaş Ehli-Sünnet mezhebi dışında kalan Türkmen aşiretlerinin Osmanlı’ya bakışını değiştirmişti. Zira, savaştan önce Safevi tarikatı etkisinde görülen kırk bin Türkmen, Osmanlı devleti tarafından kılıçtan geçirilmişti. Bu ve benzeri olaylar Anadolu’da  kırılmalara ve isyanlara neden oldu. Oysa, Osmanlı yumuşak bir politika ve Türkmenleri merkeze koyan bir strateji izleseydi aşiretlerin İran'a gitmesine engel olabilirdi. Sert ve idama varan eylemler içine girmesi Türkmenlerin Anadolu'yu boşaltmasına neden oldu. Bizim kanaatimiz bu yöndedir.

Doğu’da Safevi olayını çözen Osmanlı devleti, yönünü Mısır’ı elinde bulunduran bir başka Türk hanedanı olan Memluklular’a çevirdi. 1516 ve 1517 yılında yapılan Mercidabık ve Ridaniye savaşlarından sonra Memluklu devletinin toprakları da Osmanlı devletine katıldı. Memlukluların elinde olan Halifelik makamı da Osmanlı’ya geçti. Böylece Osmanlı devleti resmi olarak da Ehli-Sünnet mezheplerin temsilcisi ve savunucusu olmuştu. Mısır’ın fethi ile birlikte çok sayıda din adamı da başkent İstanbul’a getirildi. Üstelik gelen din adamlarının çoğu da aklı reddeden İbn Teymiye ekolünden geliyordu.

Safevi devleti ve Memluklular ile yapılan savaşlardan sonra Osmanlı devletinin din anlayışı yavaş yavaş önce tutuculuğa sonra da bağnazlığa doğru eğrilmeye başladı. Zira, Ehli-Sünnet dışında kabul edilen bütün inançlar “zındıklık” ve “kafirlik” olarak kabul edildi. Özellikle de Safevi’lerin İslam yorumuna yakınlık duyan halk “Kızılbaş” olarak adlandırılıp, “katli vacip, malları helal” sayıldı. Bunun sonucu olarak, Anadolu’da yaşayan Türkmenler dışlandı. Üzerlerinde şiddet ve baskı politikası uygulanmaya başlandı. Halk merkezin dışındaki bölgelere çekildi. Ancak, şehirdeki Bektaşiler bu uygulamanın dışında tutuldu. Zira, onların arkasında çok büyük bir güç olan Yeniçeri ordusu bulunuyordu. Bu ayrıcalık 1826 yılına kadar devam etti.

16. yüzyılda Osmanlı yönetim kadrolarında ve bürokrasisinde etkin bir güç olarak Şafii ve Hanbeli yorumu daha öne çıkmaya başladı. Burada şunu ayırmak gerekiyor. Ehli-Sünnet mezhepleri kararı Abbasi Halifesi Kadir Billah zamanında alınmıştı. (M. 1029) Bu dört mezhep dışında kalanlar yasaklanmış ve islam dışı sayılmıştı. Bu dört mezhep şunlardı: Hanefilik, Şafiililk, Hanbelilik ve Malikilik. O dönemde İran’ı, Horasan’ı ve Maveraünnehr bölgesini kontrolü altında tutan Gazneli hükümdarı Sultan Mahmut Ehli-Sünnet mezhepleri içinde Hanefiliği benimsemişti. Aynı anlayış, Selçuklulara, onlardan da Osmanlı’ya geçmişti.  Hanefilik mezhebi diğer üç mezhepten ayrı olarak dinde aklı kullanmayı savunan, diğerlerine oranla daha hoş görülü bir mezhepti. Ancak, Osmanlı İmparatorluğu'nda uygulamada ve ulema sınıfı içinde hakim olan güç diğer üç mezhebin İslam anlayışı idi. Örneğin Kürtlerin hemen hemen hepsi Şafii mezhebindendi. Mısır ve Hicaz bölgesinin büyük kesimi Hanbeli, Kuzey Afrikalılar Maliki mezhebindendi.

YENİÇERİ OCAĞININ KALDIRILMASI

Hanefi mezhebi dışındaki diğer üç mezhep mensupları, Osmanlı yönetimine baskıda bulunarak padişahların tahta çıkmasında ve indirilmesinde Yeniçeri ocağının ve bağlı olduğu Bektaşi dergahının etkili olduğunu ileri sürmeye başladılar. Bu propagandaların amacı yönetim üzerinde baskı uygulayarak kendilerine engel olarak gördükleri Yeniçeri ocağını ve Bektaşi dergahlarını kapattırmak istemesiydi. Halbuki padişahların tahta çıkıp-indirilmesinde yeniçeri ocağını kullanan yine saray çevresiydi. Yani iktidar mücadelesi yürütenler Yeniçeri ocağını yönlendiriyordu. Dolayısıyla, yeniçerinin direkt yönetim amacı bulunmuyordu. Onlar sadece askeri işlerle ilgilenmek istiyordu. Fakat konu öyle bir hal almıştı ki, 1826 yılında padişah 2. Mahmut bu baskılar sonucunda Yeniçeri ocağını kaldırma kararı aldı. Ancak bu kararlar çok sert yöntemler kullanılarak yapıldı. Örneğin:Yeniçeri kışlaları top ateşine tutuldu. Belgrad ormanlarına kaçanlar orman ateşe verilerek katledildi. Kayıtlara geçen sayı yirmi bin civarındaydı. Buna bağlı olarak Bektaşi dergahları kapatıldı. Kapatılmayan çok az sayıdaki dergah ve tekkeye de Nakşibendi tarikatına mensup şeyhler atandı. Ehli-Sünnetin en tutucu tarikatları ulema sınıfı içinde bir adım daha öne geçtiler. Yönetim üzerinde de güçlü bir konum elde ettiler. Bütün bunlar modernlik ve yenileşme olarak takdim edildi.

Buraya kadar tarihi kaynaklara dayanarak olayları ve gelişmeleri anlattık. Şimdi esas konumuza geldik. Yeniçeri ordusu kaldırılmadan ve Bektaşi dergahları kapatılmadan modernleşme yapılabilir miydi? Ya da Bektaşi tarikatının desteği ile modernleşme ve sanayi devrimi yapılabilir miydi?

1-Yeniçeri ocağı kaldırıldıktan sonra, Osmanlı devleti vurucu askeri gücünden yoksun olduğu için çok hızlı bir şekilde toprak kaybetmeye başladı. Yunanistan, Sırbistan gibi bölgeler bağımsızlıklarını ilan ettiler. Kısaca yeniçeri ocağının bir anda kaldırılması devletin aleyhine olmuştu.

2-Yeniçeri ocağı inanç bakımından Hacıbektaş ilçesindeki dergaha bağlıydı. Osmanlı yönetimi ve Padişah, Postnişin makamında bulunan Hamdullah Dedeyi çağırıp reform yapmak istediklerini, yeni bir ordu meydana getireceklerini, bu konuda kendilerine destek verilmesini isteseydi, bu işin sorunsuz bir şekilde çözüleceği görüşündeyim. Hamdullah Dede çok bilgili ve yeniliklere açık birisiydi. Yine, Yeniçeri ocağı ağası doğrudan padişaha bağlıydı. Karşı çıkması da mümkün değildi. Böyle olunca, ülke zarar görmeden bütün bunlar yapılabilirdi. Ancak, Padişahı yönlendirenler Bektaşiliği, “sapkın” “zındıklık” “dinsizlik” olarak topluma sundular. Yani, Yeniçeri ocağının kaldırılması ve Bektaşi dergahlarının kapatılmasının modernlikle bir ilgisi bulunmuyordu. Nitekim, daha sonra yapılacak reformlar Nakşibendi ve bu tutucu çevreler tarafından “şeriat”a aykırı denilerek engellenecekti. 
Burada Osmanlı sarayına hakim olan dini ulemanın İslam anlayışını 16. Yüzyıldan başlayarak örneklerle verdiğimizde konu daha iyi anlaşılacaktır.

Küçük Nişancı lakabıyla tanınan tarihçi Ramazan Zade Mehmed Paşa Tevarih-i Al-i Osman adlı eserinde, dine zarar verdiği gerekçesiyle Matematik, Felsefe ve Kelam derslerinin 1537 yılında Medreselerde kaldırıldığını yazmaktadır. Yine aynı tarihçi, Molla Kabız ve Bayramiye tarikatı mensubu Şeyh İsmail Maşuki’nin 1529 yılında inançları nedeniyle idam edildiklerini belirtmektedir.

Bu olaylardan üç yüz yıl sonra, Yeniçeri ocağının kaldırılması için Padişah 2. Mahmud’un sadrazamı tarafından yazılan gerekçede Yeniçeri ve Bektaşiler hakkında şöyle deniliyordu:

“Tanrı tanımaz, Mülhid, şarap içtikleri, ibadetleri terk ettikleri, Cem ayini düzenledikleri için katli vacip” oldukları belirtiliyordu. Kararın altında Şeyhülislam’ın yanında Nakşibendi, Rufai ve Halveti tarikat temsilcilerinin imzası bulunuyordu. Bu karara dayanılarak Yedikule tekkesi şeyhi Hüseyin Baba, Kıncı Salih Baba, İstanbul ağası Ahmet Baba 10 Temmuz 1826 yılında idam edildiler. Bu olaylardan da görüleceği gibi, Osmanlı devletinin din anlayışının tutucu ve bağnazlaştığıdır.

İşin en ilginç tarafı kendilerine ilerici diyen bazı tarihçilerin de Yeniçeri ocağının kaldırılmasını ve Bektaşi dergahların kapatılmasını “reform” olarak görmesidir. Bu nasıl bir reform ise, aklı öne alan bir tarikat kapatılırken, aklı ve bilimi dışlayan bir tarikat devlet yönetiminde söz sahibi oluyordu. İşte Bektaşi tarikatının yasaklanması ve şeyhlerinin idam edilmesi kararının altında imzaları bulunan tarikatlar: Nakşibendi, Rufai ve Halveti tarikatı. Bu tarikatlar özellikle de Nakşibendi tarikatı Avrupa’daki icatlara “cin işi” “şeytan işi” “Şeriata aykırı” gerekçesiyle karşı çıkıp yer yer isyan edecekti. Örneğin, 31 Mart 1909 yılındaki gerici ayaklanması gibi.

Aynı tarikatlar gerici tutumunu kurtuluş savaşına, Cumhuriyete ve devrimlerine karşı devam ettirmişlerdir. Örneğin Kurtuluş savaşında Kuvayı Milliye'ye karşı Kuvayı İnzibatiye içinde yer aldılar. Cumhuriyetin kuruluşuna karşı çıktılar. 1925 yılındaki Şeyh Sait isyanını örgütlediler. 1930 yılında Menemende asteğmen Kubilay ve iki bekçiyi şehit ettiler. Oysa, Bektaşi tarikatına mensup olanlar, kurtuluş savaşına, Cumhuriyetin kurulmasına ve devrimlerine en büyük desteği verdiler. Kimin daha ilerici ve modernleşmeden yana olduğu bu örneklerden anlaşılmıyor mu?

Sonuç olarak, Osmanlı devleti kuruluşundan itibaren ittifak içinde olduğu Bektaşi tarikatı ile zirveye çıkmış, onu dışlayıp sonra da yasakladıktan sonra, çağın yeniliklerini takip edememiş geride kalmıştır. Kanaatime göre, Osmanlı yönetimi Bektaşi tarikatının İslam anlayışı ile ittifakını devam ettirseydi, Avrupa’daki modernleşmeyi kaçırmayacak, sanayi devrimini de atlamayacaktı. Zira, tarikatın önderi Hacı Bektaş Veli, “Kızlarınızı okutunuz, çünkü onlar geleceğin anneleridir. İlimden gidilmeyen yolun sonu karanlıktır”  sözlerini Avrupa'daki aydınlanma devriminden dört yüz yıl önce söyleyen bilge bir liderdi. Bu sözlerin söylendiği yüz yılda bütün Avrupa Hıristiyanlığın temsilcisi olduğunu söyleyen Papa'nın bağnaz düşünceleri ve uygulamaları altında inim inim inliyordu. Bugün Hacı Bektaş Veli'nin bu sözlerine sekiz yüz yıl sonra ulaşamayan liderler var maalesef.

Saygılarımla.

Hamdullah Dedeoğlu

08.05.2020.

Kaynaklar:

--Tufan Gündüz, Şah İsmail, Son Kızılbaş, Yeditepe yayınevi

--Türkiye Tarihi, Cem yayınları

--Serkan Erdoğan, Bektaşi Tekkelerin kapatılması adlı makalesi.

--Eray Yılmaz, Yeniçeri Kırımı adlı makalesi.

--Zeynel Coşar, Kırk bin Alevi Öldürülmedi mi, Kaynak yayınları, 2014

--Diyanet vakfı İslam Ansiklopedisi.

--Faruk Sümer, Oğuzlar (Türkmenler)
--Ahmet Yaşar Ocak, Osmanlı'da Zındıklar ve Mülhidler