16. YÜZYILDA HALEP SANCAĞINDA ERMENİ-YAHUDİ VE MÜSLÜMAN NÜFUSU

16. YÜZYILDA HALEP SANCAĞINDA ERMENİ-YAHUDİ VE MÜSLÜMAN NÜFUSU

16. Yüzyıl’da Halep sancağı’ndaki Türkmen aşiretlerini araştırırken nüfus istatistklerinde Müslümanlarla birlikte Ermeni ve Yahudi cemaatlerin bulunması dikkatimizi çekti. Halep sancağı’ında Beş yüz yıl önceki nüfus dağılımını yazmamızın bazı konularda faydalı olacağını düşündük.

Konuya geçmeden önce,  Halep tarihini kısaca anlatmamızda yarar görüyorum. Şehrin tarihi Milattan önce üç bin yıla dayanan kayıtları bulunmaktadır. Akad devletine ait çivi yazılı tabletlerde Halaba-Halman-Halwan olarak geçmektedir. Halep şehri sırasıyla, Hitit, Asur, Pers, Roma, İslam devleti, Emeviler, Abbasiler, Fatimiler, Selçuklular, Memluklar ve 1516’dan 1918 yılına kadar da Osmanlı İmparatorluğunun hakimiyetinde kalmıştır. Osmanlı dönemindeki ilk tahrir (kayıt-sayım) defterlerinin tarihi 1518’dir. Biz de bu yazımızda 1518-1584 yılları arasındaki kayıtları inceleyerek nüfus istatistiklerini vereceğiz. Kaynağımız Başbakanlık Arşivleri Genel Müdürlüğü’nün yayınladığı “ 397 NOLU HALEB SANCAĞI MUFASSAL TAHRİR DEFTERLERİ  943-1536 “  isimli eseridir.  

1518 Tarihinde Halep merkez ve köylerinde 12. 366 nefer (erkek nüfus) yaşamaktadır. Bir haneyi ortalama beş kişi hesaplarsak, Halep ilini yaklaşık  60.000 nüfuslu bir şehir olarak tahmin edebiliriz. Bu nüfusun 249 hanesi Ermeni, 331 hanesi Yahudi, geri kalan 11.786 hanesi Müslümandır. Müslüman nüfusa, Arap, Ekrad -Kürd, Türk-Türkmen dahildir. Rakkamlardan da görüleceği gibi şehir merkezi ve bağlı köyler ve mahallelerde oturanların büyük çoğunluğunu Müslümanlar oluşturmaktadır.

1526 tarihli defterlerde ise, 10.462 hane bulunmaktadır. Bunun 253 hanesi Ermeni, 368’i hanesi de Yahudi’dir. Geri kalanı Müslümandır. On Yahudi hanesi 1526 yılında buraya iskan edilmişlerdir. Bu Yahudi aileler  “ Yahudiyan Efrenç”  adıyla  kaydedilmişlerdir. Efrenç, Osmanlıca’da “ Batılı” “ batı Avrupalı” anlamındadır. Tahminlerimize göre, İspanya’dan göç etmek zorunda kalan Yahudiler olmalıdır.

1536 Tarihli kayıtlarda Halep sancağı, köy, nahiye ve kazalarla birlikte 51.468 hane, 14.129 bekardan oluşmaktadır. Bunun 50.336 hane ve 13.716 bekar nüfusu Müslüman, 1.132 hane ve 413 bekar nüfusu Ermeni, 7 hanesi  ise Yahudidir.

 Halep şehir merkezinde 70 mahalle bulunmaktadır. 67 mahallede Müslümanlar, bir mahallede  Ermeniler,  iki mahallede ise, Müslüman ve Ermeni karışık oturmaktalar. Kayıtlarda Halep köylerinden olan Kozviran’da Ermeni halkından 27 hane ve 9 bekar çeltikçi (Pirinç ekimi yapan) olarak  belirtilmektedir.

1550 yılında 11.938 hane bulunmaktadır. 275 hane Ermeni, 185 hane Hiristiyan (Arap), geri kalanı Müslümanlar oluşturmaktadır. Bu tarihteki sayımlarda Yahudi nüfus görünmemektedir.

1570 tarihli kayıtlarda, 252 hane Ermeni, 288 hane Yahudi, 236 Arap hiristiyan görünmektedir. Geri kalan 8.898 hane Müslümanlardan meydana gelmektedir.

1584 yılındaki kayıtlarda, 8.810 hane Müslüman, 146 hane Ermeni, 233 hane Yahudi, 178 hane de Arap hiristiyan görünmektedir. Nüfusdaki bu azalmaya, kıtlık ve veba hastalığının neden olduğu belirtilmektdir.

Osmanlı devletindeki Halep sancağı ile ilgili nüfus kayıtları kısaca bu şekildedir. Eseri bugünkü Türkçeye çevirip yazanlara teşekkürlerimizi iletiyoruz.

Saygılarımla.

Hamdullah Dedeoğlu

26.07.2019