OSMANLI, DİYARBAKIR EYALETİNDE ALEVİ TÜRKMENLER’DEN “KIZILBAŞ” VERGİSİ ALMIŞ

OSMANLI, DİYARBAKIR EYALETİNDE ALEVİ TÜRKMENLER’DEN  “KIZILBAŞ” VERGİSİ ALMIŞ

Safevi devletinin bir eyaleti olan Diyarbakır, 1514 yılındaki Çaldıran savaşından sonra Osmanlı topraklarına katılmıştı. Osmanlı, bölgeyi ele geçirdikten sonra Alevi Türkmenler üzerinde yoğun bir baskı ve yıldırma politikası izledi. Alevi Türkmenler, fiziki baskıların yanında, mali olarak da zor günler yaşamaya başlamıştı. Alevi Türkmenler’den Hıristiyanlardan alınan cizye vergisi benzeri bir vergi  olan “Surh Seran” (Kızılbaş) vergisi alınmaya başlandı. Doğu Anadolu’daki Türkmenler adeta göçe zorlandı. 1518’den itibaren bölgeye Kürt aşiretlerinin iskan politikası izlendi.  Bu göçler neticesinde, bölgedeki nüfus yapısı da değişime uğradı. Alevi Türkmenlerin İran’a (Safevi devletine) Göçlerinden önce, Diyarbakır bölgesindeki 869 yerleşim yerinin 438’i, Türkçe isimler taşıyordu. Bölgedeki zaviyelerin önemli bir kısmı da Alevi Türkmenlere bağlı bulunuyordu. “Dediği Baba Zaviyesi”,  “ İnce Hıdır”, “Kara Baba” türbeleri bunlardan bazılarıydı. Kişi adları da Alevi Türkmenlerin varlığını doğruluyordu. Tahrir defterlerinde yer alan bazı kişi adları şöyleydi:

“ Şah Kulu, Şah Veli, Nur Ali, Şah Ali, Şah Hüseyin, Pir Kulu, Can Ali, Yar Ali, Gökçe, Yağmur, Sarı, Eslemez, Toktamış, Budak, Bayram, Satı, Satılmış, Bulduk, “ gibi hem Türkçe isimler, hem de daha çok alevi Türkmenlerin kişi adlarını taşıyordu.  

Diyarbakır (Amid) eyaleti ve bağlı sancaklarda önemli sayıda Türkmen cemaat ve aşiretleri de yer alıyordu. Örneğin;

--Karakeçili aşireti Viranşehir-Kızıltepe arasında,

--Sarılı cemaati, Nusaybin- Akçakale-Musul arasında,

--Şakakiler Hasankeyf sancağında,

--Şebeklü aşireti Musul sancağında bulunuyordu.

Bunların dışında, bölgede Kazıklı, İzzeddin, Köçekli, Harbendelü toplulukları da konar-göçer hayat yaşıyordu.

Diyarbakır eyaletinde, Türkmen aşiretlerinin dışında Kürt kökenli Merdisi, Basiyan, Süleymanlu, Zeriki, Zilan aşiretleri ile  Ermeni, Rum ve Yahudi toplulukları da bulunuyordu.

Alevi Türkmenlerden “ Surh Seran” vergisinin alındığı 1526 tarihli 998 numaralı Tahrir defteri ile 134 nolu defterlerde yer almaktadır. İlgili kayıtlara göre, Alevi Türkmenlerden sancaklara göre alınan “ Kızılbaş” vergisi miktarları şöyledir:

--Amid (Diyarbakır), 10.000 Akçe.

--Mardin, 80.000 Akçe.

--Sincar, 3.000 Akçe.

--Musul, 5.000 Akçe.

--Arabkir, 6.000 Akçe.

--Ergani, 3.000 Akçe.

--Çermik, 1.500 Akçe.

--Siverek, 5.500 Akçe.

--Kiği, 5.000 Akçe.

--Çemişgezek, 2.000 Akçe.

--Harput, 10.000 Akçe.

--Ruha (Urfa), 15.000 Akçe.

Osmanlı devletinin Kızılbaş Türkmenlere “ Kafir” ve “düşman” gözüyle baktığı her hareketinde anlaşılmaktadır. Bunun neticesinde de Anadolu’daki Türkmenler kurtuluşu Safevi devletine göç etmekte bulmuşlardır. Sonuç olarak da, Osmanlı devleti doğu Anadolu’daki Türkmen nüfusu orada tutmayı becerememiş ve bugün ki nüfus yapısı ortaya çıkmıştır.

Saygılarımla.

Hamdullah Dedeoğlu

12.01.2020

Kaynaklar:

--Yrd. Doç. Dr. Mehmet Salih Erpolat, XV1. Yüzyılda Diyarbakır eyaletinde Alevi Türkmenler-Kızılbaşlar isimli makalesi.

--Prof. Dr. Mehdi İlhan, XV1. Yüzyıl başlarında Amid sancağı yer ve şahıs adları makalesi.

-- Prof. Dr.Yılmaz Kurt, Mardin sancağı kişi adları makalesi.