16. YÜZYILDA AMASYA SANCAĞI’NDA NÜFUS YAPISI-KAZALAR VE NAHİYELER

16. YÜZYILDA AMASYA SANCAĞI’NDA NÜFUS YAPISI-KAZALAR VE NAHİYELER

16. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nun “Rum “ Eyaleti’nin birer sancağı (Liva) olan Amasya ve Çorum illerinin detaylı bilgilerine Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü’nün yayınladığı “ 387 Numaralı Muhasebe-i Vilayet-i Karaman ve Rum Defteri-1530 ”  isimli eserde rastlamış bulunuyoruz. İlgili eserde iki ilimize ait çok değişik bulacağımız bilgiler bulunmaktadır. Bilgileri tarayıp ilginç ve önemli gördüklerimi  iki ayrı makalede size sunmak istiyorum. Bölgemizin beş yüz yıl önceki yaşamını merak edenlere ve bilgi sahibi olmak isteyenlere yararlı olacağı kanaatindeyim. Söz konusu eser, 270 sayfadan oluşmaktadır Bu yazımızda Amasya sancağına bağlı kaza ve nahiyelerle ilgili bilgileri vereceğiz.

Amasya sancağı, merkeze bağlı iki nahiye ve Merzifon, Ladik  kazaları ve bu kazalara bağlı altı nahiyeden meydana gelmektedir.

AMASYA MERKEZ (KAZA-İ AMASYA)        GELDİKLANABAD (DOĞANTEPE)

Mahalle: 52 adet                                                   Köy sayısı: 135

Camii: 9 adet                                                         Mezra: 16

Köy sayısı: 4                                                         Cemaat: 2

Medrese: 10 adet                                                   Müslüman hane: 3.075

Hamam: 15 adet                                                    Bekar Müslüman: 1.219

Köprü: 3 adet                                                      

Kale:1  adet                                                           NAHİYE-İ AKDAĞ (ÇİĞDEMLİK)                                                                                                                          
Müslüman hane: 1.042.                                        Köy sayısı: 182 adet

Gayri müslim hane (Gebran): 324                        Mezra: 1 adet

Bekar Müslüman: 471                                          Cemaat: 1

AMASYA YEKÜN                                             Müslüman hane: 859

Kadı: 1 nefer                                                        Bekar Müslüman: 519

Kale: 1

Dizdar-kale komutan: 1

Kale muhafızı: 57

Camii: 9

Medrese:10

Hamam: 15

Cemaat: 3

Köy sayısı: 321

Mezra: 17

Köprü: 3

Hane : 5.300

Müslüman: 4.976

Gayri Müslim (Gebr) : 324

Bekar Müslüman 2.209

Yukarıdaki tabloyu incelediğimizde, Geldiklanabad ve Akdağ nahiyelerinde camii, Medrese, hamam ve köprü bulunmadığı anlaşılmaktadır. Amasya merkezde on adet medresenin bulunması, bir eğitim ve kültür şehri olduğunu göstermektedir. On beş adet hamamın bulunması da, Amasya’nın 16. Yüzyıla göre çok medeni bir şehir olduğunun kanıtıdır. Bunu da çok eski bir şehir olmasına borçludur.

LADİK KAZASI (MERKEZ)                               SİMRE-İ LADİK (HAVZA) NAH.

Camii: 1                                                                   Köy: 76

Mahalle: 11                                                              Müslüman  Hane 1.730

Hamam : 1                                                               Bekar Müslüman : 871

Medrese: 1                                                               BİRGOMA-YAVAŞ-AŞTAKUL NAH.

Zaviye-Dergah: 1                                                    Köy: 54

Köy sayısı: 44                                                         Mezra: 3                                                                                      
Müslüman hane: 1.658                                           Müslüman hane: 1.249

Bekar Müslüman: 963.                                           Bekar Müslüman: 584

ARGOMA NAHİYESİ:                                        LADİK YEKÜN

Köy sayısı: 141                                                      Kadı:1

Müslüman hane: 3.700                                          Camii: 1

Bekar Müslüman : 1.872                                       Medrese: 1

Gayri müslim hane: 95                                           Hamam: 1

Bekar Gayri Müslim: 59                                        Cemaat: 4

MERZİFON MERKEZİ                                        Zaviye: 1

Mahalle : 34                                                           Müslüman hane: 8.337

İmaret: 1                                                                 Gayri Müslim (Gebr): 95

Hamam: 3                                                               GÜMÜŞ NAHİYESİ

Medrese: 1                                                              Müslüman hane: 646

Zaviye:1                                                                  Mahalle: 17

Camii: 1                                                                  Bekar Müslüman : 371

Müslüman Hane :1.066                                          Hamam: 2

Gayri Müslim hane: 302                                         Medrese: 1

Gayri Müslim bekar:49                                           Zaviye: 1

Müslüman bekar: 687                                             Camii: 1

Köy: 5                                                                      Köy: 11

MERZİFON YEKÜN                                             AMASYA SANCAĞI YEKÜN

Kadı: 1                                                                    Kadı: 3

Camii: 2                                                                  Mir Liva (Albay) : 1

Medrese: 2                                                              Sipahi askeri: 369

İmaret: 1                                                                  Kale Komutanı : 1

Hamam: 5                                                               Kethuda : 1

Zaviye : 2                                                                Kale muhafızı :57

Müslüman hane: 1.712                                           Camii :12

Gayrı Müslim: 302                                                 Medrese: 13

Köy sayısı: 16                                                        Hamam: 21

                                                                               Köprü: 3

                                                                               Cemaat: 7

                                                                               Zaviye: 17 (14'ü köylerde bulunmaktadır)

                                                                               Müslüman hane: 15.022

                                                                               Gayri müslim hane : 721

                                                                               Bekar Müslüman: 7.565

                                                                               Bekar Gayri müslim: 108

Yavaş nahiyesi bugünkü Ezinepazarıdır. Aştakul, Çorum Ortaköy ilçesine bağlı bir köydür. Argoma, Merzifon yakınında, Birgoma ise, Amasya merkeze yakın bir bölgedeydi.

Amasya sancağının geneline bakıldığında, köylerde ve nahiyelerin çoğunda camii bulunmadığı, zaviye ve tekkelerin kırsal kesimde yer aldıkları görülmektedir. Bu da kırsal kesimdekilerin ya  da konar-göçerlerin  İslam dinini tekke ve zaviyelerdeki din adamlarından öğrendiklerini göstermektedir. 

Saygılarımla.

Hamdullah Dedeoğlu

31.08.2019

                         Amasya, 2020.

16. YÜZYILDA DOĞANTEPE, MECİTÖZÜ VE AYDINCIK NAHİYELERİNE BAĞLI KÖYLER

16. YÜZYILDA DOĞANTEPE (GELDİKLAN), MECİTÖZÜ VE KIZILKÜNBED (AYDINCIK) NAHİYELERİNE BAĞLI KÖYLER

Rum eyaletinin 1530 tarihli kayıt ve sayım defteri  olan 387 nolu Tahrir defterini incelerken bölgemizi oluşturan nahiyeler ve köyler dikkatimi çekti. Geçmişe yolculuk yapmak açısından bu bilgilerin yararlı olabileceğini düşündüm. Listede köyleri bulunan okuyucuları beş yüz yıl öncesine götürmek istedim.

Başbakanlık Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivleri Daire Başkanlığının yayına hazırladığı “ 387 Numaralı Muhasebey-i Vilayet-i Karaman ve Rum Defteri  ”  isimli Tahrir Defterine göre,  Amasya sancağına bağlı Doğantepe, Turhal kazasına bağlı Mecitözü ve Zile kazasına bağlı Aydıncık nahiyelerine bağlı köyler şunlar:

GELDİKLAN (DOĞANTEPE-ZARA) : Ağca viran, Ağılcık, Ahi Doğan, Ahi Enük, Ahi Hüsam, Ahürcük, Alan mezrası, Alacık, Ali viran (Altı viran), Ali kadı, Arpa oğlanı, Aydoğdu, Yağlağu (Bağlağu), Bağlıca, Bakılgan, Baş Ermeni (Baş pınar )Bayad, Bazar köy, Bebicük (Benlücük), Bebük, Bedili yeri mezrası, Bulduklu, Beke, Bekiş, Beyli öyük, Bidenos, Boğa köy, Borusucak, Cağana, Cender, Çavgan, Çavuş köy, Çay köy, Çığın, Danüşmendlü oğlanı, Davud köy, Delü Hasan, Depecik, Derzi köy, Devlet oğlanı, Doğan köy, Doğmuş, Efkeri, Epircik, Ebekin, Elvan Çelebi, Emirli Etrakiyye köyü, Evciler (Evhad), Fakih Ahmed, Figani köy, Gerne, Geykoca, Gök öyük, Gücemid (Gücebir), Güğercinlik, Gülyan köyü, Güney köy, Habil Hacı köy, Kayı (Haci), Haciköy, Halan, Hatre köy, Hızır köy, Hisar kavak, Horku, Ilısu mezrası, İlgazi, Kalecik, Karasenir (Karabekir), Karaçam mezrası, Karakaya, Karacaviran, Kovay (Karay), Karbansaray(Kervansaray), Kavaklu köyü, Karabağ, Kayadibi, Kenger, Kızoğlu (Miroğlu), Kızılca, Konac, Kozluviran, Kozluca, Körücük mezrası, Köyceğiz, Kurna köy, Kutlu obası, Kuyucak, Küre kavağı köyü, Kürtler, Kürtleri diğeri, Lefke, Lohman (Tercüman), Mahmudlu, Mengel, Musa köy, Numan (Kıfçak), Olus (Oluz), Orta köy, Öyük köyü, Öyük mezrası, Pınarbaşı, Rengü (Renkük), Samice, Saray Bulur, Saray-ı sekban, Saraycık, Sarıcık, Sarıcık mezrası, Saz doğmuş, Sergiz, Soma, Sorkoğlan, Sufla, Şerefdar, Şeyhim mezrası, Şeyhler, Tanun özü, Tasma köy, Tay boğa mezrası, Varay, Yağmur köy, Yarıktaş, Yassı öyük, Yavru köy, Yengi viran, Yeni köy, Yenice mezrası, Zekeriya oğlanı, Zogallık.

KIZILKÜNBED (AYDINCIK) : Alan köyü, Alan mezrası, Ayvalu, Beyler oğlanı, Çörek mezrası, Çörti köy, Deveci, Dona, Doymuş mezrası, Ermene mezrası, Eski köy, Eymür, Gazi köy mezrası, Ilısu, İsa özü mezrası, Kaya dibi, Kayı mezrası, Kazankaya, Kuruköy mezrası, Kuyucak mezrası, Tankuş, Tatlar.

MECİTÖZÜ: Ağca köy, Ahmet oğlanı, Badam köyü, Badın, Balım köy, Bayatlar, Bozbey, Börekci, Bükse, Ciminto köyü, Çanşa (Karapınar), Çat köyü, Çengi, Çıkrık, Çift oğlan (Hızır oğlan), Çopraşık, Çukur köy, Devla, Dut ağacı köyü, Eymir bağı, Eynel, Güdük Hisarı mezrası, Göynük ağılı, Halifeler köyü (Yassı Kışla), Halifet mezrası, İbek, İlyas köy, İsa mezrası, Karahacib, Kargu, Karkın, Keşlik, Kırağan öyük, Kışlacık, Kızılca, Killik, Kuduzlar, Kürdler köyü, Orda, Orta köy, Oyru bağ, Saraycık, Saru bey ağılı, Saru kaya, Saru sulamış Etrakiye, Sazak, Sırçalu, Şehreler (Mühreler), Şeyh Mustafa, Taş pınar, Terazular, Tut bağı, Türkanşah, Türkmen viranı, Ulu viran, Virancık.

Beş yüz yıl önce kayıtlarına rastladığımız köylerin çoğunun bugün de aynı isimlerle yerlerini koruduğunu gördük. Geçmişlerini merak edenlere nostalji yapmış olduk.

Saygılarımla.

Hamdullah Dedeoğlu

28.08.2019.

16. YÜZYILDA (M. 1530) RUM EYALETİNDE EHLİBEYT MENSUPLARI

16. YÜZYILDA (M.1530)  RUM EYALETİNDE EHLİBEYT MENSUPLARI

Daha önceki makalelerimizde  Ehlibeyt mensuplarının Horasan ve Mavera'ünnehir bölgelerinde Türkmen aşiretleri ile birlikte Anadolu’ya geldiklerini yazmıştık. Bu görüşümüzü doğrulayan bilgilere Rum eyaletinin 1530 tarihli 387 no’ lu tahrir defterlerinde de ulaşmış bulunmaktayız. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire başkanlığı’nın  yayına hazırladığı “ 387 Numaralı Muhasebe-i Vilayet-i Karaman ve Rum Defteri” ne göre, Rum eyaleti 1530 yılında, Vilayet-i Rum-ı Kadim ve Vilayeti Rum-ı Hadis livalarından meydana gelmektedir.

Vilayeti Rum-ı kadim Livaları şu kaza ve nahiyelerden meydana gelmektedir:

AMASYA LİVASI (SANCAĞI) : Amasya livası, merkeze bağlı Geldiklanabad (Doğantepe), Akdağ, Bergoma, Yavaş (Ezinepazarı), Aştakul ve Argoma nahiyeleri ile Ladik kazası, kazaya bağlı Simre-i Ladik(Havza) nahiyesi, Merzifon kazası ve kazaya bağlı Gümüş, Gedik Hüseyin ve Savcı-Sankur divanlarından oluşmaktadır.

ÇORUMLU LİVASI: Çorumlu livası, Serkis, Tuzcuyan ve Emlak divanları ile, Osmancık, Karahisarı Demirli, İskilip, Katar kazaları ve Tahte’t Tarik nahiyesinden meydana gelmektedir.

SİVAS-TOKAT LİVASI: Rum eyaletinin merkezi  Sivas livasıydı. Beylerbeyi Sivas’ta oturuyordu. Liva, Çirkun, Havik,Cincife, Venk, Komenat, Kafirni, Kilmigad, Tozanlu, Yıldız, Kazabad nahiyeleri ile Zile kazası, kazaya bağlı Halkahas, Yeni Müslüman, Meşhedebad, Acacı, Özükavağı, Kuştaş, Karahisarı Bahramşah, Kızılkünbed, Hüseyinabad  nahiyeleri ileTurhal kazası ve kazaya bağlı Mecitözü nahiyesi, Artukabad kazası ve Etraki yörükan-ı Büzürk kadılığı’ndan oluşmaktaydı.

SONİSA(ULUKÖY)- NİKSAR LİVASI: Sonisa ve Niksar kazalarından meydana gelmektedir.

KARAHİSAR-I ŞARKİ LİVASI (ŞEBİN KARAHİSAR): Karahisar kazası ve köylerinden oluşmaktadır.

CANİK LİVASI: Canik-i Bayram, Satılmış, Ünye, Tirme, Erim, Samsun, Bafra, Kedegere, Koca kayası ve Kavak kazalarından meydana gelmektedir.

Vilayeti Rum-ı Hadis Livalarını oluşturan kaza ve nahiyeler:

TRABZON LİVASI: Akça- abad, Yomra, Maçuka, Sürmene, Hemşin, Kara Hemşin, Eksanos, Rize, Arhova, Laz, Koniya, Bagobit, İskele,Of, Kalı bravulu, Kabahor, Kürtin, Çepni, Yağlıdedere, Karaburun, Üreğir, Elkerümlühas, Alahnas, Torul, kaza ve nahiyelerinden oluşmaktaydı.

KEMAH LİVASI: Kuzey Kemah, Güney Kemah, Vad-i Vank, Orta il, Aşağı il, Kuruçay, Değrensor, Orçul, Kuzey Erzincan, Güney Erzincan nahiye ve kazalarından meydana geliyordu.

BAYBURD LİVASI: Kelkid, Kaganos, Yağmurderesi, İspir, Tercan, Kabahor, Çermeliyi-iİspir, Ovacık-ı İspir, Tercan-ı Ulya, Tercan-ı Sufla, Şogayn, Erzurum, Mirs Kulu, Erzurum abad, Keçik, Tekman, Çermelü, Ovacık nahiye ve kazalarından oluşuyordu.

MALATYA LİVASI: Şehr-i Malatya, Kasaba, Kiçik Hacılı, Arguvan, Kederpit, Cubas, Müşar, Gömü, Karahisar ve Ağcadağ nahiyelerinden meydana geliyordu.

GERGER-KAHTA LİVASI: İç-il, Taş-il, Büblü, Dere-ili, Kahta, Turuş, Pağnik, Şure, Samsad, Asnu-il, Behisni, Ernic, Şehri Behisni, Gölbaşı, Erkenek, Subadra, Keysun nahiye ve kazalarından oluşuyordu.

DİVRİĞİ-DARENDE LİVASI: Divriği, Anzağır, Hamo, Sivir, Ziniski, Durdul, Dumluca, Kesme, Hekme, Darende, Ovacık, Gürün, Ayvalu, Mansur ve Hısn-ı Mansur nahiye ve kazalarından meydana geliyordu.

Vilayeti-Kadim  Rum eyaletinde  toplamda 154.791 hane bulunuyordu. Bunun 100.073 hanesi Müslüman, 54.718 hanesi gayri müslimdi. Bekar sayısı ise, 47.472 idi. Bunun da 38.489'u Müslüman,  8.983’ü gayrı müslimdi.  Vilayeti Hadis Rum eyaletinde ise, vergiye tabii toplam 64.180 hane bulunmaktadır. Bunun 16.013'ü müslüman, 48.167'si gayri müslimdi. (Gebran olarak kaydedimiştir) Bekar müslümanların sayısı 4.319, Gayri müslimlerin sayısı ise, 7.207'dir.

Rum eyaletinin tamamında, 142 camii, 371 mescit, 389 zaviye (dergah-tekke), 27 kervansaray, 1.409 dükkan, 22 boyahane, 1 bozahane, 10.188 köy, 5.466 mezra, 894 kışlak ve yatak, 5.706 sipahi, 3.079 muhafız, 1.221 tımarlı,  1.058'i Azeban, 1.114  yeniçeri  bulunuyordu.

 Bir haneyi ortalama beş nüfus olarak kabul edersek, Rum eyaletinin yaklaşık  bir milyon elli bin nüfusa sahip olduğunu söyleyebiliriz.

Osmanlı devletinde tahrir defterleri bir nevi kayıt ve sayım defterleriydi. Vergiler tahrir defterlerinde yer alan haneye göre alınıyordu. Ancak vergiden muaf olanlar da bulunuyordu. Bunların başında, Seyyidler (Ehlibeyt mensupları), İmamlar, müezzinler, dergah şeyhleri ve görevlileri, dul kadınlar ve askerler geliyordu.

1530 yılındaki Kadimi Rum eyaleti tahrir defterlerinde vergiden muaf olan ehlibeyt hane sayısı 17’dir. Eyalaleti Hadisi Rum vilayetinde vergiden muaf olan ehlibeyt  sayısı (nefer)ise, 208 'dir. Seyyid aileleri, Amasya, Sivas, Tokat, Sonisa-Niksar,  Canik, Kemah, Bayburt sancaklarında yaşamaktadırlar. Bunlardan bazı aileler şunlardır:

Ladik: Seyyid İzzeddin, Seyyid İzzeddin zaviyesi, Seyyid Yahya.

Amasya: Seyyid Mehmed, Seyyid Naci, Seyyid Nureddin, Seyyid Yahya bin Zeynel Abidin evladı, Seyyid Kasım, Seyyid Mahmud. Seyyid Salih.

Çorumlu: Seyyid Ahmet bin Hamdullah, Seyyid İbrahim.

Sivas-Tokat: Seyyid Ahmet Çelebi, Seyyid Hasan, Seyyid Hüseyin, Seyyid Mehmed, Seyyid Necmeddin.

Sonisa-Niksar: Seyyid Muhyiddin,  Seyyid Mehmed.

Canik: Seyyid Kutbeddin.

Kemah: Seyyid Abdül-Fettah, Seyyid Aceb Şir, Seyyid Ali Çelebi.

Bayburd: Seyyid Yakub, Seyyid Salih.

Saygılarımla.

Hamdullah Dedeoğlu.

26.08.2019.

Not: Osmanlıca yer adları için sayın Tahir Sezen’in kaleme aldığı “Osmanlı Yer adları” eserinden faydalanılabilir.