SAFEVİ KIZILBAŞ DEVLETİNİN KURULUŞUNA ANADOLU'DAN KATILAN AŞİRET VE OBALAR

SAFEVİ KIZILBAŞ DEVLETİNİN KURULUŞUNA ANADOLU’DAN KATILAN AŞİRET VE OBALAR

Tarihteki resmi adı “ SAFEVİ KIZILBAŞ DEVLETİ “ olan Safevi devletinin kuruluşunda Anadolu’daki Türkmen aşiret ve obalarının katkısı büyük olmuştur. Hatta, devletin kurulmasında “Belirleyici olmuşlardır “ demek yanlış olmaz. Eğer, Anadoluda’ki Türkmenler Şah İsmail’e destek vermeselerdi, Safevi Kızılbaş devleti kurulamazdı. Tarafsız bütün tarihçiler de bu görüştedir. Türkmenlerin-Oğuzların tarihini yazan Prof. Dr. Faruk Sümer de aynı görüştedir. Bu görüşe sadece olaylara mezhepçi ve “Osmanlıcı” gözüyle bakanlar katılmamıştır.

Azerbaycan devletinin yöneticileri ve tarihçileri geçmişlerini Safevi Kızılbaş devletine dayandırmaktadırlar. Devletlerinin kurucusu olarak da Şah ismail’i kabul ederler. Ve çok severler. Bugünkü Azerbeycan ve İran’daki Türkmen nüfusunun esasını da Anadolu’dan gidenler oluşturmaktadır. Oraya giden Türkmen aşiretlerinin bir kısmı da Anadolu’da kalmış ve Osmanlı’nın gelişmesine ve büyümesine katkıda bulunmuşlardır. Yani, Safevi devletine düşman gözüyle bakmamışlardır. Hatta, Yeniçeri ordusu gerek, Yavuz Sultan Selim, gerekse de Kanuni Sultan Süleyman devrinde, Safevilerle yapılan mücadele ve savaşlara karşı çıkmışlardır. Buna en güzel örnek; Yavuz Sultan Selim’in otağına, Çaldıran savaşı (1514) sonrasında İran topraklarında ok atılmasıdır. Bu olay üzerine, Y. S. Selim ordusuyla birlikte Amasya’ya dönmek zorunda kalmıştı.

Burada şu soruyu sorabiliriz. Anadolu’daki Türkmenler Safevi devletine neden destek verdiler ? Elbette önemli desteklerden biri inançlarıydı. Ancak diğer bir nedeni de Osmanlı devlet yöneticilerinin Türkmenlere ikinci sınıf vatandaş muamelesi yapması ve onları yönetimden dışlamasıdır. Oysa, Safevi devletinin kuruluşuna katılan Türkmenler orada el üstünde tutulmuş, eyalet yöneticileri, ordu komutanları, kale komutanları olmuş ve kendilerine işleyebilecekleri yaylak ve kışlaklar verilmişti.

Şah İsmail’in devlet kurmak için çağrı yaptığı Türkmenlerin başında Akkoyunlu, Karakoyunlu, Dulkadirli ve Halep'teki oymaklar geliyordu. Ancak Anadolu’nun orta, güney ve batı bölgelerinde de çok sayıda aşiret ve obalar da vardı. Bu bölgelerden de katılımlar bir hayli fazlaydı. Osmanlı bu katılımları önlemek için idam fermanları bile çıkarmıştı. Ancak çok etkili olduğu söylenemezdi. Anadolu’dan Şah İsmail’in çağrısına destek veren aşiret ve obalar şunlardı:

RUMLU: Sivas, Amasya ve Tokat bölgesinden Şah İsmail’in çağrısına bu bölgede katılanlara “ Rumlu” deniliyordu. O dönemde Sivas’ın ismi Osmanlı’da “Rum eyaleti” diye geçiyordu. Gidenlerin büyük çoğunluğunu “ Ulu Yörük” ler oluşturuyordu. Safeviler’deki en ünlü bey ve emirlerin başında Karaca İlyas bey, Rum’lu Ali bey (Div sultan), Muhammed bey, Nur Ali halife geliyordu.

USTACLU (USTA HACILI) : Ustaclular, Şah İsmail’in ortaya çıkışının başlarında Erzincan çevresinde ona katılanlardır. Ustaclular’ın obaları şunlardı: Çavuşlu, Şeyhler, Kengerli, Şereflü, Kerempa, Koçulu, Sofulu, Mahi Fakili, Karahisarlı (karasarlu), Kızıllı, Damlı ve Gözüböyüklü. Ustaclu’ların en ünlü emir ve beyleri de şunlardı: Hamza bey, Çavuşlu Ümmet, Sarı Pire ustaclu, Kara han, Çayan sultan, Menteşe sultan, Şah Ali Sultan.

TEKELÜ: Tekeliler Menteşe, Aydın, Antalya, Muğla, Isparta ve Burdur bölgesinde Safevilere katılanlara verilen isimdi. Tekelüler iki ayrı gruptan oluşuyordu. Teke Yahya ve Tekermüşlü. En ünlü bey ve komutanları şunlardı: Hasan halife, Karabıyıkoğlu, Saru Ali, Karaca sultan, Burun sultan, Çirkin Hasan, Gazi Han, Kuduz sultan, Pervane bey ve Tekelü sultan.

ŞAMLU: Şamlular, Selçuklulardan beri Halep ve Antep’te kışlayan, Sivas’ta yaylayan oymaklardan oluşuyordu. Safevilere katılan obalar şunlardı: Beğdilli, Afşar, İnallu, Harbendelu (Hudabendlu), Bayad, Avcı, Biçerlü, Arabgirlü, Kerametlü ve Ecirlü. Şamlu obaları Safevi devletinin kurulması ve gelişmesinde önemli hizmetlerde bulundular. Safevi padişahı Şah Abbas bu oymaklara çok yakınlık gösterrmişti. Horasan’da, Rey’de ve Azerbeycan’da yaşıyorlardı. Şamluların en ünlü bey ve emirleri şunlardı: Lala Hüseyin bey, Şeyh Kasım, Abidin bey, Durmuş Han Şamlu, Zeynel Han, Demir Sultan, Ağzıvar Han, Bayezid Sultan ve Şamlu yüzbaşı Mikayil bey.

DULKADİRLİ: Dulkadirli beyliğini oğuzların Bozok kolundan Bayad boyuna mensup Ağca koyunlular kurmuşlardı. Maraş, Elbistan ve Bozok bölgesinde yurt tutmuşlardı. Safevilere katılan obalar şunlardı: Kavurgalu, Söklenlü, Şemseddünlü, Eymür, Hacılar, Ağcalu, Sarı Şeyhlü, Çiçeklü, Camuslu ve Şadi beğli. En ünlü komutanları ise şunlardı: Dulkadir Celil Sultan, Halil Sultan, Dulkadir Ali bey, Alaüdevle paşa Dulkadir, Şehsuvaroğlu Ali bey, Hamza Sultan, Koç halife, İbrahim Han ve Dulkadir Hacı bey.

KAÇARLAR: Kaçarlar’dan bazı obalar eskiden beri Gence, Berde, İrevan’da yaşıyorlardı. Şah İsmail’in çağrısından sonra Şam civarında yaşayan Kaçarlar da Safevi devletnin kuruluşuna katıldılar. Azerbeycan’daki obalar da Safevi devletine destek vermişlerdir. En ünlü komutan ve emirler şunlardı: Kara Piri bey, Şahverdi sultan, Yusuf halife, Kubad bey, Mirza Ali sultan, Süleyman bey ve Kaçar Toygun bey.

AFŞARLAR: Anadolu’daki Afşarlardan daha çok Halep ve Şam civarında oturan obalardan katılımlar olmuştu. Afşarlar bu bölgede Bayad ve Yıva bıyundan oymaklarla birlikteydiler. Safevi devletinin kuruluşuna da birlikte destek verdiler. Destek veren obalar Şunlardı: Gündüzlü, Araşlu, usalu, Eberlu, Alplu ve İmanlı afşarı.

KARAKOYUNLU: Doğu Anadolu bölgesinde yurt tutmuşlardı. Karakoyunlu bey boyunun mensup olduğu Baharlu, Sadlu, Alpağut, Duharlu, Döğer, obaları da Safevi devletinin kuruluşuna destek vermişlerdi. En ünlü bey emirleri şunlardı: Kara Yusuf, Kara Muhammed, Pir Budak, Emir Said, Emir İsfahan, Kara İskender, Cihanşah Mirza ve Hasan Ali bin Cihanşah.

AKKOYUNLU: Akkoyunlu obaları daha çok güneydoğu Anadolu ve bugünkü Irak’ın kuzeyinde yurt tutmuşlardı. Obaları şunlardı: Bayındır, Pürnek Musullu ve Hamza Haculu. Şah İsmail’in eşlerinden Taclu sultan, Musullu obasının beyinin kızıydı. Akkoyunluların en ünlü beyleri Pürnek obasından Cagir bey, Barik bey, Hasan bey ve İsfahan Sultan’dı.

Safevi devletinin kuruluşuna katılan büyük boy ve obalar bunlardı. Ancak, daha küçük obalar da Safevi devletine destek vermişlerdi. Bunlar şunlardı:

-Varsaklar: Çukorova bölgesinden gelmişlerdi. En ünlü beyleri Varsak Yusuf bey, Varsak Musa bey ve Dür Hasan bey’di.

-Çepniler: Trabzon, Canik, bölgesinden katılmışladı. Çepnilerin en ünlü beyleri Şah Ali Sultan, Çepni Süleyman bey ve Celaloğlu Muhammed bey’di.

-Karamanlu: Adlarından da anlaşışacağı gibi Karaman’ı yurt tutmuşlardı. Karamanlıların bir kısmı Safevi devletine destek varmişti. En ünlü beyleri Karamanlu Rüstem bey ve Karamanlu Bayram bey’di.

Bunların dışında, Bayburtlu, İspirli, Hınıslı, Bozcalu, Silsüpür, Çakırlı oba ve cemaatleri de Safevi devletine destek vermişlerdi.

Safevi devletine destek veren aşiret ve obaları tanıttıktan sonra, onların Safevi devletinde yöneticilik, beylik ve komutanlık yaptıkları bölge ve şehirleri de belirtmeden geçmeyelim.

ŞAMLULAR: Herat başta olmak üzere, İsferein, Kum, Yezd, Eberkuh, Astrabad, Şirvan.

TEKELÜLER: Kelhor, Kazvin, Ürmiye, Azerbeycan, Mahmudabad, Meşhed.

RUMLULAR: ÇukuRsad, Erdebil ve Hoy.

USTACLULAR: Diyarbakır, Şirvan, Kerman Lahican, Horasan, Nişabur.

AFŞARLAR: Ferah, Fars, Yezd, Fur, Şuşter.

DULKADİRLER: Erzurum, Şiraz.

KAÇARLAR: Van, Gence, Kazvin.

MUSULLULAR: Bağdat, Tebriz, Kaşan, Kum, Save.

PÜRNEKLER: Şiraz, Irak-ı Arap, Muğan, Merv, Hezar Cerbin.

BAHARLULAR: Kandahar, Belh.

HACILULAR: Firuzkuh.

VARSAKLAR: Haf.

Makalemizi Şah İsmail’in bir şiiriyle tamamlayalım:

Ezelden Şah bizim sultanımızdır.

Pirimiz, mürşidimiz canumuzdır.

Şah adını deyüben girdik bu yola.

Hüseyniyüz bugün devranımızdır.

Biz iman kullarıyız sadıkane.

Şehidlik, gazilik nişanımızdır.

Yolumuz incedür inceden ince.

Bu yol baş vermeğe erkanımızdır.

Hatayi’yem ezelden sırr-ı Hayder.

Munı hak bilmeyen biganemizdür.

Saygılarımla.

Hamdullah Dedeoğlu

07.06. 2019

kAYNAKLAR:

--Dr. Zülfiye Veliyeva, Safeviler döneminde Türkmenlerin yayıldıkları bölgeler isimli makalesi.
--Prof. Dr Faruk Sümer, Safevi devletinin kuruluşunda Anadolu Türkmenlerinin rolü, Güven matbaası,  1976, Ankara.

--Babek Savanşir, İran'da Türk boyları-Doktora tezi.