DEVLET RAPORLARINDA KURMANÇCA KONUŞAN TÜRKMEN AŞİRETLERİ BU DİLİ NASIL ÖĞRENDİ ?

DEVLET RAPORLARINDA KURMANÇCA KONUŞAN TÜRKMEN AŞİRETLERİ BU DİLİ NASIL ÖĞRENDİ ?

Kaynak Yayınları tarafından ilk baskısı 1998, son baskısı 2014 yılında yapılan “AŞİRETLER RAPORU” isimli kitabı okuduğumda ilginç bilgi ve bulgulara ulaştım. 1970’li yılların başında güvenlik birimleri tarafından “ ÇOK GİZLİ” ibaresi ile yazılan raporda doğu ve güney doğu Anadolu’daki aşiretlerin mezhebi, konuştuğu dil, nüfusu, liderlerin isimleri, hangi köy, kasaba ve ilçelerde oturdukları, isyanlara katılıp- katılmadıkları, devlet yanlısı olup-olmadıkları araştırılıp cevaplar verilmiş. Eskinin deyimiyle aşiretler hakkında “fişleme” yapılmış. Bizim dikkatimizi çeken Osmanlı kayıtlarında “Türkman”  “Türkman Ekradı” (Türkmen Kürdü) olarak geçen aşiretlerin konuştukları dil bölümüne “Kürtçe-Kırmanç” şeklinde yazılmış olması oldu. Bu durumu çelişkili bulduğumuz aşiretlerden bazılarını ele alıp yazmak istedik. Bölgesine göre tespit ettiğimiz aşiretler şunlar:

URFA BÖLGESİNDEKİ AŞİRETLER:

DÜGERLER :

Nüfusu: 4.584

Dili: Kürtçe (Kırmanç)

Mezhebi: Hanefi

Düşünceler: Yurdumuza bağlıdır. Yerleşiktir. Zararlı propagandalara eğilimleri yoktur. (Sayfa, 320)

Raporda Dügerler olarak geçen aşiret, 24 oğuz boyundan olan Döğer boyudur. Bu boy Anadolu’ya ilk gelen boylardan biridir. Cevdet Türkay’ın “Osmanlı İmparatorluğu’nda Oymak, Aşiret ve Cemaatler “ isimli eserinde Döğerler hakkında şöyle denilmektedir:

“ Türkman Ekradı (Türkman Kürdü) taifesindendir. Rakka, Karahisar-ı Sahib (Afyon karahisar), Çemişgezek, Karaman, Siverek, Adana, Sis (Kozan). Sivas, Menteşe, Haleb, Aydın, Meraş, Diyarbekir sancakları, Alacahan mevkiisine (Kangal kazası) iskan edilmişlerdir.”

“ Döğerli cemaati, 150 hane olub, Beğdili Aşiretine tabidir. Cemat-ı mezbure (adı geçen cemaat), 1140 senesinde (M. 1727) senesinde Rakka Beğlerbeği Süleyman Paşa zamanında bilkülliye firar ve mahall-i iskanlarında bir evleri kalmayub, “ Bizler Alacahan’a muhafazacı yazıldık” derler imiş. Kendüleri muhafazacı değil, bir iki sene kalırlar ise, ol etrafın harab ve yebab olmasına dahi sebeb olub, bunlar anasıl Beğdili Türkman eşkıyasından olub, teaddisi sebebiyle ebna-i sebil bilkülliyye münhat-ı olub ve Beğdili Türkman’ının ekseri yanlarına teccemmu edecekleri bi iştibah’dir deyu tahrir olunmuş.” (Sayfa, 287-288)

Kayıtlardan da anlaşılacağı gibi, Dügerler-Döğerler “Türkman” dırlar. Ancak Urfa’daki aşiret, o bölgede bulunan Kurmanç aşiretleri ile birlikte yaşadığı için, onların dilleri ile konuşmaya başlamış olmalıdır. Döğerler,  kayıtlarda önceleri “ Türkman” diye yazılırken, daha sonraki kayıtlarda “Ekrad” olarak yer almışlardır. Ekrad olarak yazılmasının nedeni, konuştukları Kurmanç dili olduğu kanısındayım.  Zira Osmanlı devleti Farsça'ya yakın dillerle konuşan butün cemaatlere "EKRAD" (KÜRĎ) demiştir.

ALAADDİNLİ:

Nüfusu: 1.500

Dili: Kürtçe (Kırmanç)

Mezhebi: Hanefi

Düşünceler: İsyana katılmamıştır. Yurdumuza bağlı görünürler. Yerleşiktirler. (Sayfa, 307)

Cevdet Türkay’ın eserinde Alaaddinli cemaatinin Berazi aşiretine bağlı olduğu ve “Yörükan” olduğu ifade edilmektedir. Yörükan  "Ekrad -Kürt” olmadığını belirtir. Kürt olan aşiretler kayıtlarda “ Ekrad” olarak yer almışlardır. Dolayısıyla, Alaaddinli cemaati de yörede bulunan aşiretlerin Kırmanç dilini konuştuğunu göstermektedir. Eserde, Alaaddinli cemaatinin iskan edildiği sancak ve kazalar şunlar:

“Adana, Tarsus, Sis (Kozan), İçel, Teke sancakları, Suruç kazası (Ruha sancağı-Urfa ), Alaiye (Alanya) Sarıçam  kazası (Adana). Alaaddinli cemaati, Berazi aşiretindendir.” (Sayfa, 167)

BADILLI AŞİRETİ:

Nüfusu: 3.227

Dili: Kürtçe (Kırmanç)

Mezhebi: Şafii

Düşünceler: İsyana katılmamıştır. Yurdumuza bağlıdır. Yerleşiktir. Zararlı cereyanlara kapılmazlar. (Sayfa, 309)

Cevdet Türkay’ın eserinde Badıllı aşireti hakkında şöyle denilmektedir:

“ Konar-Göçer Türkman Ekradı taifesindendir. İskilib kazası (Çorum sancağı), Adana, Çermük kazası (Diyarbekir sancağı), Diyarbekir, Sivas, Erzurum, Meraş, Ergani kazası, Rakka, Mardin, Kars-ı Meraş(Kadirli), Timurcu kazası(Saruhan sancağı), Çıldır, Harran kazası, Aydın, Saruhan sancakları, Karahisar-ı Şarki (Şebinkarahisar), Kütahya, Koyulhisar kazası, Firecik kazası (Gelibolu sancağı), Biga sancağı, Karasi sancağı, Gelibolu, Bursa, Ankara, Kocaeli, Rumeli, Çatalca, İbsala, Gümülcine, Yenice (Paşa sancağı), Kemah kazası, Bayazid sancağı (Erzurum eyaleti), Kars eyaleti, Pasin kazası, Urfa, Trablus-u Şam, Florina kazası (Paşa sancağı), Tire kazasına (izmir sancağı). İskan edilmişlerdir.”

 “Merdisi aşiretine tabi olan Badili ve Modanlu cemaatlerinin eyaleti Erzurum, Kars ve Çıldır tarafları yaylağına varub, gelmeleri mutadları idi. Mahalli iskanda kırk kadar evleri vardır.” (Sayfa, 189)

 CANBEYLİ-CANBEKLİ:

Nüfusu: 317

Dili: Kürtçe (Kırmanç)

Mezhebi: Hanefi

Düşünceler: İsyana katılmamıştır. Yurdumuza bağlıdır. Yerleşiktir. (Sayfa, 314-315)

Cevdet Türkay’ın eserinde Canbeyli-Canbekli aşiret hakkında şu bilgiler verilmektedir:

“ Göçebe Türkman Ekradı taifesindendir. Kütahya, Kars, Çıldır, Diyarbekir, Sivas, Amasya, Kastamonu, Taşköprü, Boyabad, İçel, Malatya, Çerkeş kazasına (Kengiri-Çankırı sancağı). İskan edilmişlerdir. (Sayfa, 67-230)

ÇAKALLI AŞİRETİ:

Nüfusu: 1.120

Dili: Kürtçe (Kırmanç)

Mezhebi: Hanefi

Düşünceler: İsyana katılmamıştır. Yurdumuza bağlıdır. Yerleşiktir. (Sayfa, 316)

Cevdet Türkay’ın eserinde Çakallı aşireti hakkında şöyle denilmektedir:

“Konar-Göçer Türkman yörükanı taifesindendir. Ruha (Urfa) sancağı, Hısnı Mansur kazası, Behisni kazası (Malatya sancağı), Meraş, Musul, Aydın, Karahisar-ı Şarki (Şebinkarahisar), Ayıntab, Adana, Zülkadriye(Elbistan), Siverek, İnegöl, Hamid sancağı, Eğridir, Bozok eyaleti, Ordu kazası, Teke sancağı, Antakya kazası, Kütahya sancağı, Gümülcine kazası, Karaman eyaleti, Haleb eyaleti, Mağnisa kazası, Manavgat kazası (Alaiye sancağı), Kavak kazası (Canik sancağı), Canik sancağı, Simav kazası, Haymana kazası, Diyarbekir eyaletine iskan edilmişlerdir.” (Sayfa, 243-244)

OSMANLI DEVLETINI KURAN ASIRETIN URFA KOLU: KARAKEÇİLİ AŞİRETİ:

Nüfusu: 8.410

Dili: Kürtçe (Kırmanç)

Mezhebi: Şafii (Siverek’de oturanlar)

Düşünceler: Aşiretin, Şeyhkan (Şeyhan), aşireti ile ilişkileri olup, Geberan, Balekan, kabileleri vardır. İsyana katılmıştır. Örf ve adetlerine bağlıdır. Yerleşiktir. (Sayfa, 325-326)

KARAKEÇİLİ:

Nüfus: 4.017

Dili: Kürtçe (Kırmanç)

Mezhebi: Hanefi (Bozova ilçesinde oturanlar)

Düşünceler: Şeyhan Karakeçi aşireti ile ilişkileri olup, Kotan, Muskan, Kosan, Şeyhşıdadan kabileleri vardır. İsyana katılmamıştır. Yurdumuza bağlıdır. Yerleşiktir. Suriye’deki hısımları ile ilişkileri vardır. (Sayfa, 326)

Cevdet Türkay’ın eserinde Karakeçili aşireti hakkında şu bilgiler verilmektedir:

“Türkman yörükanı taifesindendir. Kulocağı aklamındadır.(Osmanlı devletinin kurucusu olan aşirettendir)

Adana, Diyarbekir, Siverek, Eskişehir kazası (Sultanönü sancağı), Taşköprü kazası, Siird sancağı, Birecik, Ankara, Kütahya, Ruha (Urfa), Rakka, Saruhan, Aydın, Kırşehri, Balıkesir, Haymana, Gördes kazası (Saruhan sancağı), Trablus-u Şam, Mardin, Eşme ve Kula kazaları (Kütahya sancağı), Bursa, Adala ovası (Saruhan sancağı), Sirke kazası (Kütahya sancağı), Alaşehir kazasına iskan edilmişlerdir.” (Sayfa, 408)

SİİRT BÖLGESİNDEKİ AŞİRETLER:

ALİKAN AŞİRETİ:

Nüfusu: 5.000

Dili Kürtçe (Kırmanç)

Mezhebi: Şafii

Düşünceler: Şeyh Sait isyanında asi kuvvetlerle birlikte hareket etmişlerdir. Yurda bağlılıklarına güvenilmez. Yarı göçebedir. (Sayfa, 263)

Cevdet Türkay’ın eserinde Alikanlı Cemaati hakkında şöyle denilmektedir:

“ Türkman taifesindendir. Bozulus aşiretindendir. Emirdağ kazası (Karahisar-ı Sahib sancağı-Afyon), Cizre kazasına (Mardin sancağı) iskan edilmişlerdir.” (Sayfa, 172)

ÜSTÜRKANLI AŞİRETİ:

Nüfusu: 5.000

Dili: Kürtçe (Kırmanç)

Mezhebi: Şafii

Düşünceler: Aşiretin bir kısmı Şeyh Sait isyanına katılmıştır. Yurdumuza bağlılıklarına güvenilmez. Yarı göçebedir. (Sayfa, 277-278)

Cevdet Türkay’ın eserinde Üstürkanlı aşireti hakkında şu bilgiler verilmektedir:

“ Konar-Göçer Türkman Ekradı taifesindendir. Badıllı aşiretindendir. Rakka, Erzurum, Kars, Çıldır, ve Ahıska sancaklarına iskan edilmişlerdir.” (Sayfa, 642)

HACIBAYRAM AŞİRETİ:

Nüfusu: 11.300

Dili:Kürtçe(Kırmanç)

Mezhebi: Şafii

Düşünceler: İsyana katılmıştır. Yurdumuza bağlılıklarına güvenilmez. Yarı göçebedir. (Sayfa, 267-268)

Cevdet Türkay’ın eserinde Hacıbayram aşireti hakkında şu bilgiler verilmektedir:

“ Türkman taifesindendir. Yenil kazası (Sivas sancağı), Haleb eyaleti, Menteşe ve Kayseri sancaklarıma iskan edilmişlerdir.” (Sayfa, 333)

ADIYAMAN BÖLGESİ

HIDISOR-HIDIRSURLU AŞİRETİ:

Nüfusu: 6.575

Dili: Kürtçe (Kırmanç)

Mezhebi: Hanefi ve Alevi-Kızılbaş

Düşünceler: İsyanlara katılmamıştır. Yurdumuza bağlıdır. Yerleşiktir. (Sayfa, 20)

Cevdet Türkay’ın eserinde Hıdırsurlu cemaatinin Malatya sancağına bağlı Hısn-ı Mansur(Adıyaman) kazasında ikamet etitiği ve “Yörükan taifesinden” oldukları belirtilmektedir. (Sayfa, 359)

HIDIR-HIDIRANLI:

Nüfusu: 1.990

Dili: Kürtçe (Kırmanç)

Mezhebi: Hanefi

Düşünceler: İsyanlara katılmamıştır. Yurdumuza bağlıdır. Yerleşiktir. (Sayfa, 19)

Cevdet Türkay’ın eserinde Hıdıranlı aşireti hakkında şu bilgiler verilmektedir:

“Konar-Göçer Türkman yörükanı taifesindendir. Rişvan aşiretine bağlıdır. Teke, Meraş, Adana, Tarsus, Sis (kozan), İçel, Karahisar-ı Şarki (Şebinkarahisar), Şam sancağı, Ermenek kazası (İçel sancağı), Hısn-ı Mansur kazası-Adıyaman (Malatya sancağı), Kilis sancağı (Haleb eyaleti), Çorlu kazası (Vize sancağı), Hasun nahiyesi (Trablus-u Şam eyaleti), Usturumca kazası (Köstendil sancağı), Nevahi Bergama kazası (Hüdavendigar sancağı), Rakka eyaletine iskan edilmişlerdir.” (Sayfa, 358)

RİŞVAN AŞİRETİ:

Nüfusu: 38.254

Dili: Kürtçe (Kırmanç)

Mezhebi: Hanefi

Düşünceler: İsyanlara katılmamıştır. Yurdumuza bağlıdır. Yerleşiktirler. Alişan, Avucan, Bekiran, Bişaran, Deliyusufan, Garinan, Gaziyan, Geller, Hacı Ali, Hacı Hüseyin, Hacı Osman, Haçmaha, Hamkadom, Dedeler, Hasanoğulları, Hüsabahan, Hüsünan, Kalenderan, Kalvan, Köse uşakları, Maden, Mahuhan, memzaran, Meskitan, Millan, Murtan, Mutan, Sığkan, Şigan, Şiman, Şişan, Sürbahan, Teşikan isimli kabileleri bulunmaktadır.

Cevdet Türkay’ın eserinede Rişvanlı aşireti hakkında şöyle denilmektedir:

“Konar-Göçer Türkman Ekradı taifesindendir. Badılı (Badili) aşiretindendir. Kastamonu, Bozok, Kayseriyye, Birecik, Şam, Trablus-u Şam, Kilis, Ayıntab, Meraş, Rakka, Sivas, Çorum, Erzurum, Kars, Çıldır, Ankara, Haleb, Osmancık, İskilib, Kuruçay kazası (Erzurum sancağı), Behisni ve Hısn-ı Mansur kazaları (Malatya sancağı), Zile kazası (Sivas sancağı), Azaz kazasına (Haleb eyaleti) iskan edilmişlerdir. “ (Sayfa, 542)

RUMYAN AŞİRETİ

Nüfüfus: 1.250

Dili: Kürtçe (Kırmanç)
Mezhebi: Hanefi

Düşünceler: İsyanlara katılmamıştır. Yurdumuza bağlıdır. Yerleşiktir. (Sayfa, 34)

Cevdet Türkay’ın eserinde Rumiyanlı aşireti hakkında şu bilgiler verilmektedir:

“ Yerli ve Konar-Göçer Türkman Ekradı taifesindendir. Rişvan aşiretine bağlıdır. Siverek sancağı, Hısn-ı Mansur kazası (Malatya sancağı), Nizib kazası (Haleb eyaleti), Birecik kazası, Rakka, Ayıntab, Erzurum, Kars, Çıldır, Ahıska, Sivas, Malatya, Amasya, Karahisar-ı Şarki, Tokad kazası (Sivas sancağı), Karaman ve Aydın sancaklarına iskan edilmişlerdir.” (Sayfa, 543)

BİNGÖL BÖLGESİ:

ABDALANLAR-ABDALLI:

Nüfusu: 800

Dili: Kürtçe (Kırmanç)

Mezhebi: Alevi-Kızılbaş

Düşünceler: Tunceli iline de dağılmışlardır. İsyanlara katılmamıştır. Yurda bağlıdır. (Sayfa, 53)

Cevdet Türkay’ın eserinde Abdallı aşireti hakkında şöyle denilmektedir:

“ Türkman taifesindendir. Mamalu aşiretine bağlıdır. Meraş, Tarsus, Hayrabolu, İstanbul, Rumeli, Kütahya, Erzurum, Adana, Bozok, Biga, Aydın, Çukurova, Zülkadriye, Karaman, Sivas,ve Rakka eyaletlerine iskan edilmişlerdir.” (Sayfa, 151)

KUBATLI AŞİRETİ:

Nüfusu: 3.500

Dili: Kürtçe (Kırmanç)

Mezhebi: Hanefi

Düşünceler: Erzurum ili Çat, Elazığ ili Karakoçan ilçelerinde de otururlar. İsyanlara katılmamıştır. Yerleşiktir. (Sayfa, 73-74)

Cevdet Türkay’ın eserinde Kubatlı aşireti hakkında şu bilgiler verilmektedir:

“ Türkman yörükanı taifesindendir. Bozulus aşiretine bağlıdır. Karahisar-ı Sahib (Afyon), Niğde, Karahisar-ı Şarki (Şebinkarahisar), Ankara, Bozok, Diyarbekir, Kütahya, Karaman ve Erzurum sancaklarına iskan edilmişlerdir.” (Sayfa, 467)

ELAZIĞ BÖLGESİ:

PERÇİKAN-PARÇİKANLI:

Nüfusu: 4.000

Dili: Kürtçe (Kırmanç)

Mezhebi: Hanefi

Düşünceler: Şeyh Sait isyanına katılmışlardır. Rejime aykırı hareketleri yoktur. (Sayfa, 103-104)

Cevdet Türkay’ın eserinde Parçikanlı aşireti hakkında şöyle denilmektedir:

“Konar-Göçer Türkman ekradı taifesindendir. Rakka, Erzurum, Kars, Çıldır, Diyarbekir, Sivas, Meraş, Harput kazasına iskan edilmişlerdir.” (Sayfa, 532)

SİVAS BÖLGESİ:

ŞADILLI AŞİRETİ:

Nüfusu: 3.341

Dili: Kürtçe-(Kırmanç) ve Türkçe

Mezhebi: Caferi-Alevi

Düşünceler: İsyana katılmamıştır. Yurdumuza bağlıdır. (Sayfa, 283)

Cevdet Türkay’ın eserinde Şadıllı aşireti hakkında şöyle denilmektedir:

“Yörükan taifesindendir. Kars-Meraş (Kadirli) (Meraş eyaleti), Eğin kazasına (Arabgir sancağı) iskan edilmişlerdir.” (Sayfa, 588)

MARAŞ BÖLGESİ:

KILIÇLI AŞİRETİ:

Nüfusu: 6.637

Dili: Kürtçe (Kırmanç)

Mezhebi: Caferi-Alevi

Düşünceler: İsyanlara katılmamıştır. Yurdumuza bağlıdır. Yerleşiktir. (Sayfa, 209)

Cevdet Türkay’ın eserinde Kılıçlı aşireti hakkında şu bilgiler verilmektedir:

“Türkman Ekradı taifesindendir. Yeni il kazası (Sivas sancağı), Sivas, Meraş, Ayıntab, Kilis, Haleb, Hama, Humus, Rakka, Kıbrıs ceziresi, Andırın, ve Elbistan kazaları (Meraş sancağı), Amik kazasına (Haleb sancağı) iskan edilmişlerdir.” (Sayfa, 442)

ŞEMSİKANLI-ŞEMSEDDİNLİ:

Nüfusu: 9.957

Dili: Kürtçe (Kırmanç)

Mezhebi: Alevi-Kızılbaş

Düşünceler: İsyanlara katılmamıştır. Yurdumuza bağlıdır. Yerleşiktir. (Sayfa, 214)

Cevdet Türkay’ın eserinde Şemseddinli aşireti hakkında şöyle denilmektedir:

“Yörükan taifesindendir. Zülkadriye kazası (Elbistan), Kars-Meraş (Kadirli), Karahisar-ı Şarki (Şebinkarahisar) sancağına iskan edilmişlerdir. Şemseddinli cemaati, Oğuzlar zamanında kalma kadim bir cemaat’dır.” (Sayfa, 593)

Aşiretler Raporu isimli kitapta, Kurmanç dili konuşup da Türkmen olduğunu tespit edebildiğimiz cemaatleri yazdık. Bunlardan en ilginç olanı Osmanlı devletini kuran Karakeçili asiretinin kurmanç dilı ile konusmasıdır. Bu da, Türkmen asiretlerinin bu dili sonradan ögrendiklerini göstermektedır. Şüphesiz bu aşiretlerin dışında kalanlar da bulunmaktadır. Biz, Kurmançca konuşup, Osmanlı kayıtlarında "Türkmen" "Türkman Ekradı" ve "Yörükan" olarak belirtilen aşiretleri ele aldık.  

Aşiretlerin  Kırmanç-Kurmanç dilini konuşmasını  ise, şuna bağlayabiliriz:

1-Bu aşiretlerin Horasan üzerinden Anadolu’ya gelmeleri nedeniyle, geldikleri bölgedeki hakim dilin Kurmanç dili olması,

2- Anadolu’ya, Horasan bölgesinden Kurmanç dili ile konuşan aşiretlerle birlikte gelmiş olmaları,

3-Anadolu’ya göç yollarında, gerek İran, gerekse Irak coğrafyasında yaşayan halklarla karışmaları nedeniyle bu dili öğrendikleri noktasındadır. Her üç varsayımı doğrulamak için daha geniş ve tarafsız araştırma ve incelemelerin yapılması gerektiğine inanmaktayız.

Saygılarımla.

Hamdullah Dedeoğlu

28.02.2020

*Kurmanç dili ile ilgili makalelerimizi blog'da okuyabilirsiniz.
Kaynaklar:

--Aşiretler Raporu, Kaynak yayınları, 3. Basım, 2014

--Cevdet Türkay, Başbakanlık Arşiv Belgelerine Göre, Osmanlı İmparatorluğu’nda Oymak, Aşiret ve Cemaatler, İşaret Yayınları, 3. Baskı, 2012