16. YÜZYILDA ÇEMİŞGEZEK SANCAĞI HARİTASI (Doç. Dr. Mehmet Ali Ünal'ın'ın "16. yüzyılda Çemişgezek" adlı makalesinden alınmıştır.)
16. YÜZYILDA ÇEMİŞGEZEK SANCAĞINDA NAHİYELER, KÖYLER VE AŞİRETLER
Çemişgezek sancağı ile ilgili daha önce de makaleler yazmıştık. Bugünkü makalemizin konusu 16. Yüzyılda Çemişgezek sancağında bulunan köyler ve aşiretler olacaktır. Makalemizin ana kaynağı Doç. Dr. Mehmet Ali Ünal’ın yazdığı “XV1. YÜZYILDA ÇEMİŞGEZEK SANCAĞINDA AŞİRETLER VE CEMAATLER” adlı eseri olacaktır. Çemişgezek sancağını ele almamızın nedeni, Göynücek, Mecitözü ve Ortaköy ilçesine bağlı bir kısım köyleri meydana getiren obaların bu bölgeden gelmesidir. Konu ile ilgili makalelerimiz sitemizde yer almaktadır.
Çemişgezek sancağı, Mehmet Ali Ünal hocamızın da belirttiği gibi, “BOZULUS” aşiretlerinin yaylaklarından biriydi. Osmanlı yönetiminin “Bozulus” demesinin nedeni, bu cemaatlerin daha önce Akkoyunlu, Safevi devleti ve Dulkadirli beyliğine bağlı olmalarıydı. Bozulus aşiretleri, Türkmenlerden ve “Kara Ulus” olarak adlandırılan cemaatlerden meydana geliyordu. “Kara Ulus” “Ekrad”-Kürt olarak adlandırılan aşiretlere verilen bir isimdi. Kara Ulus içerisinde 9. Ve 10. Yüzyıllarda Abbasiler döneminde Bizans İmparatorluğunun doğu ve güney doğu sınırlarına yerleştirilen İran (Fars) kökenli aşiretler de bulunuyordu. Ancak bu aşiretler de Osmanlı kayıtlarında “Ekrad-Kürt” olarak yer aldılar. Safevi devleti ile çatışma içinde olan Osmanlı yönetimi, ittifak yaptığı Sünni mezhebine bağlı Kürt ve Fars kökenli aşiretleri, Safevi sınır hattında tampon olarak kullanmak istiyordu. Böylece, hem Alevi-Bektaşi aşiretlerin Anadolu’dan İran’a (Safevi devletine) geçişini engellemiş hem de bölgenin "Sünni"leşmesini sağlamış oluyordu. Osmanlı devleti bölgenin yönetimini de Kürt beylerine bırakmıştı. Yönetim babadan oğula geçiyordu. Bir nevi özerklik verilmişti. Doğu ve güney doğu Anadolu’nun bugünkü demografik yapısı izlenen bu politika sonucunda oluştu.
Diyarbakır eyaletine bağlı olan Çemişgezek sancağının Bozulus aşiretlerinin yaylaklarından biri olduğunu yukarıda belirtmiştik. Sayın Mehmet Ali Ünal’ın Osmanlı arşivlerinde yer alan 1518, 1523, 1541, 1566 tarihli Tahrir defterlerine (kayıt-sayım defterleri) dayanarak hazırladığı köyler ve aşiretler tablosu da Bozulus aşiretlerinin bileşenlerini bize göstermektedir. İlgili tablolarda, Amasya-Göynücek ilçesine bağlı Çulpara, Koyuncu ve Şıhoğlu köylerinde ikamet edenlerin atalarının yaylak olarak kullandıkları Mişellü-Meşelü (Taşkesen köyü-Keban) köyü de Çemişgezek sancağına bağlı Keban nahiyesinin köyleri arasında yer almaktadır. Mehmet Ali hocamızın hazırladığı tablo da yer alan nahiye ve köylerin bazıları bugün bulunmamaktadır. Bazılarının da isimleri değişikliğe uğramıştır. İsimlerini tespit ettiğimiz nahiyeler şunlardır:
--Belde: Çemişgezek’in güneyinde yer alıyordu.
--Gündüz: Karakoç ve Sütlüce bölgesini kapsıyordu.
--Sağman: Sağman köyü, Pertek.
--Ulupınar: Ulupınar köyü, Pertek.
--Ribat: Çiçekli bucağı.
--Vasgird: Pınarlar nahiyesi, Pertek.
--Havik: Havikpah köyü.
--Kızuçan: Pülümür.
Nahiye, köy ve cemaatlerin bulunduğu tablolar ise şöyle:
Tablolar incelendiğinde bazı cemaatlerin önüne “Ekrad”(-Kürt), bazılarına da “Etrak"-(Türk) yazıldığı, ancak büyük çoğunluğunun etnik kimliklerinin belirtilmediği görülmektedir. Biz de bazı cemaatlerin bilgilerine Cevdet Türkay’ın Osmanlı arşivlerine dayanarak yazdığı “Osmanlı İmparatorluğu’nda Oymak, Aşiret ve cemaatler” eserinde ulaştık. Tespit ettiğimiz aşiretler şunlar:
KADILU: Yörükan taifesindendir.
KARA SAKALLU: Yörükan taifesindendir.
MEŞELÜ (MİŞELLÜ): Yörükan taifesindendir.
SÜRGÜCÜ: Konar-Göçer Ekrad taifesindendir.
ŞAMLU: Konar-Göçer yörükan taifesindendir.
ORMANLU: Konar-Göçer Türkman Ekradı (Türkmen Kürdü) taifesindendir.
URGANLU: Yörükan taifesindendir.
ZAHARANLU: Haymenişin (çadırda yaşayan) Türkman Ekradı taifesindendir.
KÜÇÜKLÜ-ÇANAKLU: Konar-Göçer Türkman taifesindendir.
ŞEYH OSMANLU: Türkman yörükanı taifesindendir.
KUHPİNİKLÜ: Ekrad (Kürt) taifesindendir.
ŞAKAKLU(ŞAVAKLU): Konar-Göçer Ekrad taifesindendir.
METALÜBLÜ: Ekrad taifesindendir.
MİLLİLİ: Türkman Ekradı taifesindendir.
KAVİLLİ: Konar-Göçer Ekrad Ulus taifesindendir.
DİSİMLİ: Konar-Göçer Ekrad taifesindendir.
CABERLÜ: Şarkpare, Konar-göçer Türkman yörükanı taifesindendir.
Osmanlı yönetimi Ümmetçiliği esas aldığı için, sayımlarda etnik kimliklerin belirtilmesinde sakınca görmüyordu. Kayıt ve sayımlarda Kürtler için Arapça kökten gelen Ekrad, Türkmenler için Yörükan, Etrak kelimeleri kullanılıyordu. Aşiretlerin etnik kimliklerinden de anlaşılacağı gibi, Çemişgezek sancağındaki yaylaklarda Türkmen, Kürt ve Fars kökenli aşiretlerin birlikte yaşadıklarını görmekteyiz. Bu da Bozulus aşiretlerinin yapısını doğrulamaktadır. Mehmet Ali hocamıza bu çalışmasından dolayı çok teşekkür ediyoruz.
Saygılarımla.
Hamdullah Dedeoğlu.
11.05.2021.
*Müc.(Mücerred): Bekar
.jpg)
